Bu, Midiyalılar məqaləsinin müzakirə səhifəsidir.

Yeni şərhlərinizi köhnələrin altından yazın. Yeni başlıq açın. Dörd tilda (~~~~) vasitəsilə yazınıza imza və tarix əlavə edin. Vikipediyada yenisiniz? Yardım masasında suallarınızı yazın. Səhifənin adının dəyişdirilməsi üçün buradan müraciət edə bilərsiniz. Nəzakətli olun Yeni istifadəçiləri çəkindirməyin Xoşniyyətli olun Aqressiyaya yol verməyin Məqalə prinsipləri Orijinal tədqiqata yer verməmək Neytral mövqe Etibarlı mənbələr

Midiyalılar haqqında artıq məqalə yaradılıb və burda qeyd edilən fakta və mənbələr Manna, Midiya və Madaylar məqalələrində verilib. Bu cür təkrar məqalənin yaradılmasına ehtiyac yoxdur. --sefer 18:56 25 febral 2011 (UTC)

Məqalənin bu şəkildə silinməsi yolverilməz idi, mən Sortilegusa yazmışdım [[1]], midiyalılar haqqında bir ensiklopedik məqalədir, etirazı olan varsa bildirsin, müzakirə etməyə hazıram, madaylar məqaləsi isə Vikipediya qaydalarını pozur, tam bir araştırma, yaxşı olar ki, mətəbər mənbələr olan faktlar bu məqalə ilə birləşdirilsin --Melikov Memmed^⇒email07:19, 26 fevral 2011 (UTC)

Bu məqalədə yerləşdirilən faktlar və mənbələr Manna, Midiya və Madaylar məqalələrində verilib. Eyni tayfa haqqında ikinci məqalənin yaradılması nəyə lazımdır ki, nəsə əlavəniz varsa, Madaylar məqaləsinə edin. Amma artıq üçüncü dəfə təkrar edirəm burdakı bütün faktlar madaylar məqaləsində verilib. Ona görə də məqalənin silinməsini doğru hesab edirəm. --sefer 21:06 25 fevral 2011 (UTC)

Hələlik hər iki məqaləyə "təkrarlanan məqalə" şablonu qoyuram. Hər iki məqaləni mən təftiş edərəm. Lütfən, istiqamətləndirmədən hələ istifadə etməyin. --Sortilegus 09:59, 28 fevral 2011 (UTC)

İkinci abzas "Midiyalıların ölkəsi İranın şimal-qərbində,[3][4][5][6] indiki İran Azərbaycanı, Kürdistan və Kermanşahin bir hissəsində yerləşirdi.[7] Midiyalılar Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak edən xalqlardan biri olmuşlar.[8][9] İqrar Əliyevə görə Cənubi Azərbaycan ərazisində təşəkkür tapan Manna dövlətinin midiyalılar tərəfindən işğalı yerli əhalisinin İran dilini qəbul etməsi prosesinə kəskin təsir etmişdir." Midiya dövlətinin tarixi ilə bağlı faktlardır ki, onlar da Midiya məqaləsində verilib.

6 - 14 - cü abzaslar :"Qədim mənbələrə əsasən e.ə. 612-ci ildə Aşşur paytaxtı Nenəvanı ələ keçiriləndən e.ə. 550-ci ildə II Kir midiyalıların hakimiyyətinə son qoyana qədər böyük bir imperiya olduğu zənn edilən Midiyanın tarixi çox qaranlıq və dolaşıqdır, haqqında o qədər az məlumat var ki, bəzi mütəxəssislər hətta belə bir böyük imperiyanın olmasına şübhə edirlər.[20]

Herodota görə midiyalılar Deyokun başçılığında öz dövlətlərini qurdular.[21] İqrar Əliyev yazır ki, bu Deyoku Manna canişinlərindən biri olan və II Sarqon tərəfindən adı çəkilən Dayaukku ilə eyniləşdirmək əsla düzgün deyildir.[1] Herodotun göstərdiyi dövr qüdrətli Aşşur çarı Sinaxxeribin (705-680-ci illər) hökmranlığı dövrunə təsaduf edir ki, bu zaman midiyalıların ərazisində mərkəzlədirilmiş dövlət olması mümkün deyildir. Bununla birlikdə midiyalıların ərazisində dövlətinin təşəkkul dövru Herodotun dediyi Deyokun e.ə. 700-cu ildən 647-ci ilədək olan[22] hökmranlıq vaxtını da müəyyən dərəcədə əhatə edir. Vahid dövlətin yaradılması, ola bilsin, Fraortanın hakimiyəti dövrünə və ya daha sonrakı dövrə aid olmalıdır.[23]

Midiyalılar və mannalılar ilə ittifaq bağlayan kimmer-skif ordaları Ön Asiyada meydana atıldıqdan sonra bir-birinə düşmən qüvvələrin - Aşşur dovləti ilə əleyhdarlarının quvvələr nisbəti xeyli dəyişildi. Bu arada midiyalıların həm aşşurlulara qarşı, həm də onlara meyil göstərən yerli hökmdarlara qarşı get-gedə daha tez-tez üsyanları qalxırdı. Artıq Asarxaddonun vaxtında aşşurlular midiyalılardan daha bac toplaya bilmirdilər; midiyalılarçox vaxt öz qarətçilərini "qarət" edirdilər.

E.ə. VII əsrin 70-ci illərində Madada Bit-Kari əyalətindəki Kar-Kaşşi qalasının qəsəbə başçısı Kaştaritinin rəhbərliyi ilə güclü xalq hərəkatı başlandı. Skiflər artıq midiyalıların müttəfiqləri kimi fəaliyyət göstərir, Aşşur dəstələrinə tez-tez basqınlar edirdilər. Az sonra mannalılar (skiflərin bir hissəsi onlarla ittifaqda idi), habelə kimmerlər üsyançıların köməyinə gəldilər.

Kaştaritinin yaratdığı hərbi ittifaqın mərkəzini müasir Həmədan zonası ilə eyniləşdirmək olar. Bit-Kari əyaləti məhz burada yerləşirdi. Əyalətin mərkəzi Kar-Kaşşi qalası idi ki, bu da tərcümədə "Kassilər koloniyası" deməkdir. Qəsəbənin bir adı da "Babillilər qalası" idi. Burada kassit və Babil təsiri güclü idi, Babil allahlarına sitayiş yayılmışdı. Meydana gəlmiş Midiya çarlığının mərkəzi, Herodotun məlumatına görə, bu rayonda yerləşirdi. Elə burada qədim toplanış yerində Midiyanın paytaxtı Hagmatana (yunanca: Akbatana və ya Ekbatana) salınmışdı ki, bu da qədim İran sözü olub, "yığıncaq yeri" deməkdir. Kaştariti adının özü (Xsatrita) İran sözüdür, "ixtiyar sahibi", "hökmlü" deməkdir.

Midiyalılar, skiflər, kimmerilər və mannalılar koalisiyasının mövcud olması müttəfiqlərə bir neçə cəbhədə vuruşmaq imkanı verdi. Üsyançı dəstələri artıq Aşşur sərhədlərinə yaxınlaşmaqda idilər. Onlar qalaları bir-birinin ardınca mühasirəyə alır və allahın orakuluna verilən sorğulardan göründüyü kimi, Neynəva hökmdarını qorxuya salırdılar. Ola bilsin ki, Elam və Urartu da müttəfiqlərə kömək etməyə hazır idilər. Düşmənlərin hərbi cəhətdən üstün olduğunu başa düşən Aşşur çarı yaxınlaşan fəlakətin qarşısını hiylə diplomatiyasının köməyi ilə almağa cəhd edir; koalisiya başçılarının hər birinin hüzuruna qasidlər göndərilir. Qələbə çalacağına əmin olan Kaştariti Aşşur ilə danışıqlar aparmaqdan boyun qaçırdı. Lakin Asarxaddonun fitnə-fəsadları müttəfiqlər cəbhəsində təfriqəyə səbəb oldu. Partatua başda olmaqla skiflərin bir hissəsi Aşşunın tərəfinə keçdi. Aşşuru labüd məhvdən məhz bu xilas etdi. Aşşur çarı "məkrli düşməni ayağımın altına salıb tapdaladım" - deyə öyünürsə də, əsil vəziyyət tamam başqa idi. Aşşurlularla skiflərin Kaştaritini birlikdə məğlub edib-etmədiyindən asılı olmayaraq, VII əsrin 70-ci illərindəki üsyandan sonra bu ərazidə müstəqil Midiya çarlığı meydana gəlir; aşşurlular daha Madadakı satraplıqlarının adını çəkmirlər. Bu hadisələrdən sonra qaynaqlar öz varlığının lap əvvəlindən çox təcavüzkar siyasət yeridən Mada çarlığı haqqında məlumat verir.

E.ə. VII əsrin 20-ci illərindən midiyalılar üçün böyük istila müharibələri dövrü başlayır və . midiyalılar tezliklə Ön Asiyanın tarixində çox böyük rol oynamalı oldular. Midiyalılara rəhbərlik edən Uvaxşatra qoşunlarını yenidən təşkil etdi və midiyalıların ilk[24] nizami ordusunu yaratdı.

616-cı ildə Kiaksar Aşşura qarşı açıq çıxış edərək Arrapxa vilayətini, sonra isə Aşşur şəhərini ələ keçirdi. Aşşur şəhəri amansızcasına əsasınadək dağıdıldı. İki müttəfiq - Nabupalasar və Kiaksar Aşşurun xarabalıqlarında görüşdülər və "Kedd xronikası"nda deyildiyi kimi, öz aralarında "dostluq və ittifaq bağladılar". Tezliklə müttəfiqlər qəti tədbirlərə keçdilər və 612-ci ildə Nenəvanı ələ keçirərək onu "təpələrə və xarabalıqlara çevirdilər". Peyğəmbər Naum şəhərin qəti hücuma məruz qalmasının, ələ keçirilməsinin, talan olunmasının və dəhşətli taleyinin sarsıdıcı mənzərəsini vermişdir. "Ulu şəhər", "üçgünlük piyada gedişlə qət olunan şəhər"...süquta uğradı. "Şirlər yatağı" olan "azğın" Nenəvanın məhv olması münasibətilə xalqların sevinci həqiqətən sonsuz idi. 610-cu ildə müttəfiqlər Xarranı ələ keçirdilər, 605-ci ildə isə xaldeylər Misir-Aşşur qoşunlarının son istinad məntəqəsi olan Karxemışa sahib oldular. Uzun zaman ərzində Qədim Şərqin xalqlarını qarət və məhv etmiş hərbi-quldarlıq dövləti dağıdıldı. Aşşur üzərində qazanılmış qələbənin nəticəsində Midiya Ön Asiyanın böyük dövlətinə çevrildi.[25]

E.ə. VIII əsrin sonunda - VI əsrin başlanğıcında midiyalılar Mannanı, Urartunu və Skif çarlığını özlərinə tabe etdilər. Lakin həmin siyasi qurumlar müəyyən zaman ərzində özünü idarə edir, midiyalıların "kiçik" müttəfiqləri vəziyyətində çıxış edirdilər. Onlar 90-cı illərin sonlarınadək bu rolu oynamaqda davam etdilər. Manna sonuncu dəfə 593-cü ildə peyğəmbər Yeremiya tərəfindən xatırlanmışdır.

Lidiya ilə müharibə e.ə. 590-cı ildə başlandı. E.ə. 585-ci ildə müharibə dayandırıldı və sülh müqaviləsi bağlandı. Lidiya ilə müharibənin başa çatdığı ildə qədim dünyanın böyük dövlət xadimlərindən biri, Esxil tərəfindən "Asiya üzərində hökmranlığın banisi" adlandırılmış Uvaxşatra (Kiaksar) vəfat etdi.

Kiaksarın vəfatından sonra hakimiyyətə onun oğlu Astiaq (e.ə. 585 - 550) gəlir. Astiaqa qarşı Fars hökmdarı II Kir (Astiaqın nəvəsi, qızı Mandananın oğlu) e.ə. 553-cü ildə üsyan qaldırır və Astiaqa qalib gələrək onu əsir alır.[26] Beləliklə midiyalıların hakimiyyətinə son qoyulur." - bunların midiyalılara yox, Midiya dövlətinin tarixinə aid faktlardır və Midiya məqaləsində tarixi bölməsində uyğun başlıqlar altında verilib. Bu məqalədə midiyalılara aid hissə cəmi bu qədər:

"Midiyalılar tarix səhnəsinə e.ə. I minilliyin əvvəlində çıxmışlar. Onların adları Aşşur salnaməsində ilk dəfə IX əsrin 30-cu illərində çəkilmişdir. III Salmanasar (860-825) onların ölkəsini Amadai adlandırır. Sonralar Matai və Matai formalarına rast gəlinir ki, bu da həm "madalılar", həm də "Mada" deməkdir. Herodot, midiyalıların qədimdə Arilər adlandığını yazır, Midiyanın adının əfsanəvi Medeanın adından götürüldüyünü vurğulayır.

Midiyalıların ölkəsi İranın şimal-qərbində,[3][4][5][6] indiki İran Azərbaycanı, Kürdistan və Kermanşahin bir hissəsində yerləşirdi.[7] Midiyalılar Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak edən xalqlardan biri olmuşlar.[8][9] İqrar Əliyevə görə Cənubi Azərbaycan ərazisində təşəkkür tapan Manna dövlətinin midiyalılar tərəfindən işğalı yerli əhalisinin İran dilini qəbul etməsi prosesinə kəskin təsir etmişdir.[10]

Midiya imperiyasını quran midiyalılar İrandilli xalqlardan biri olmuşlar.[11][12][13][14] Ancaq Q.Qeybullayevə görə, Maday (Matay) əvvəlcə türk mənşəli müstəqil bir böyük tayfanın, sonra tayfa ittifaqının və er. əv. 673-cü ildən dövlətin və ölkənin adıdır. Midiya dövləti yaranandan sonra Maday etnonimi bu dövlətin əhatə etdiyi ərazidə həm madayların, həm də başqa dillərdə danışan tayfaların ümumiləşdirilmiş midiyalı adına çevrilmişdir. O, Maday, Matay etnosunun iranmənşəli yox, Altay, yaxud türkmənşəli olduğunu göstərmişdir [15]. Musa Kalankatlı da bu xalqın adını Maday kimi yazmışdır.[16]

Strabona görə midiyalıların adət ənənələri əsasən ermənilər ilə eynidir.[17]

Strabon yazır ki, ən qorxmaz şəxsi özlərinə çar seçmək midiyalıların adətidir. Çarlar çoxarvadlı olurlar. Dağda yaşayan midiyalılarda 5 arvad almağa icazə verilir. Qadınların da mümkün qədər çox əri olur, 5-dən az əri olan qadınlar özün bədbəxt hesab edir.[18] O, midiyalıların və ermənilərin fars ənənələrinə pərəstiş etdiyini, erməni qadınların ancaq xramda uzun müddət özlərini pul ilə satdıqdan sonra ərə getdiklərini yazır və Herodotun midiyalı qadınların da pozğun həyata meylli olduğunu haqqında yazmasını bildirir." hissədir ki, burda qeyd olunan faktlar da Madaylar məqaləsində verildiyindən təkrar olduğunu düşünürəm. --sefer 18:12 8 mart 2011 (UTC)

Midiyalalara aid olmayan konkret bir şey varsa göstərin, tək-tək faktların bir neçə məqalədə təkrarlanması mümkündür, ancaq sizinlə razıyam, gəlıəcəkdə Midiya və Midiyalılar məqalələrində takrar olunan hissələr silinə bilər, ancaq hələlik Madaylar və Midiyalılar məsələsini həll etmək lazımdır. "Təkrarlanan məqalə" şablonu olan bu məqaləyə bunları köçürüb, "burda qeyd olunan faktlar da Madaylar məqaləsində verildiyindən təkrar olduğunu düşünürəm" yazısını başa düşmədim. Təkrarlanan məqalələr şablonu elə o deməkdir, yəni biz də elə bu fikirdəyik, məqalə adlandırılması problemi həll olunmalı və hər iki məqalə birləşdirilməlidir--Melikov Memmed^⇒email08:46, 9 mart 2011 (UTC)

Xalq haqqında məqalədə "Tarixi dövlət" şablonunun istifadəsi düzgün deyil. Bu məqalədəki məlumatlar Midiya məqaləsində ayrıca bir alt bölmə şəklində verilsə yaxşı olar. Wertuose 09:51, 12 mart 2011 (UTC)

Azərbaycan tarixşünaslığında Midiya əhalisi üçün "midiyalılar" termini işlədilib. Son araşdırmalar isə daha doğru olanının "madalılar" olduğunu göstərir. Ancaq Vikipediya qaydalarına görə dildə işlən varianta daha doğru olan varianta nisbətən daha çox üstünlük verilməlidir. "Madaylar" termini isə nəinki bu mənada geniş oxucu kütləsinə tanış deyil. Ümumiyyətlə madaylar məqaləsi ensiklopedik məqalə deyil--Melikov Memmed^⇒email05:47, 25 aprel 2011 (UTC)