Bəhailik: lər arasındakı fərq

'''Bəhai Dini''' — bütün bəşəriyyətin birliyi prinsipini vurğulayan müstəqil [[monoteizm|monoteist]] dindir. Bu dinin təməlini üç əsas prinsip təşkil edir: Allahın birliyi -— Allah bütün yaradılışın yeganə mənbəyi və ilkin səbəbidir; İlahi dinlərin birliyi -— tək Allahın tək bir dini var və o minilliklər ərzində təkamül etmişdir; bəşəriyyətin birliyi -— bütün insanlar eyni Allah tərəfindən bərabər yaradılmışdır, insanlar arasındakı irqi, milli, mədəni müxtəlifliklər bəşəriyyətin zənginliyidir və müxtəliflikdə birlik təqdirəlayiq və alqışlanandır.<ref>Hutter, Manfred (2005). "Bahā'īs". In Jones, Lindsay. Encyclopedia of Religion 2 (2nd ed.). Detroit, Michigan: Macmillan Reference US. pp. 737–740.</ref>

Bəhai dini 19-cu əsrdə İranda meydana gəlib, bu dinin peyğəmbəri [[Bəhaullah]]dır. Bəhaullah öz fikirlərinə və yaydığı təlimə görə İrandan Osmanlıya sürgün olunub və demək olar ki, həyatının sonunadək burada məhbus həyatı yaşayıb.<ref>{{Cite web |title=The Life of Bahá’u’lláh: Banishment from Iran |url=http://www.bahaullah.org/baghdad/ |access-date=2015-11-21 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815110001/https://www.bahaullah.org/baghdad/ |url-status=live }}</ref> [[Bəhaullah]]ın vəfatından sonra onun böyük oğlu [[Əbdül-Bəha Abbas|Əbdül-Bəha]] bu təlimləri inkişaf etdirməkdə davam edir, onun dövründə Bəhai dini İran və Osmanlının sərhədlərini aşır, Avropa və Amerikaya yayılmağa başlayır <ref>{{Cite web |title=‘Abdu’l-Bahá's travel to west |url=http://www.bahai.org/abdul-baha/life-abdul-baha |access-date=2015-11-21 |archive-date=2022-02-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220213120051/https://www.bahai.org/abdul-baha/life-abdul-baha/ |url-status=live }}</ref>, həmçinin İranda getdikcə daha da möhkəmlənir və eyni zamanda güclü təqiblərə məruz qalır.<ref>{{Cite web |title=Affolter, Friedrich W. (January 2005). The Specter of Ideological Genocide: The Bahá'ís of Iran |url=http://www.altoona.psu.edu/journals/war-crimes/articles/V1/v1n1a3.pdf |access-date=2015-11-21 |archive-date=2012-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120722083412/http://www.altoona.psu.edu/journals/war-crimes/articles/V1/v1n1a3.pdf |url-status=dead }}</ref> [[Əbdül-Bəha Abbas|Əbdül-Bəha]]nın vəfatından sonra Bəhai dininin inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoyur, Bəhai dini tarixində Şəhadət dövrü başa çatır və Quruculuq əsri (1921-20211921–2021) başlayır, hansı ki son nəticədə [[Bəhaullah]]ın öngördüyü [[Ümumdünya Ədalət Evi]]nin yaranması və Dinin dünyanın bütün məntəqələrinə yayılması ilə nəticələnməli idi. Hal-hazırda dünyanın 200 ölkə və vilayətində təqribən 5 milyonadək bəhai var. Bu dini qəbul etmiş şəxslərin nüməyəndəsi olduğu millətlərin, xalqların və etnik qrupların sayı 2100-ü keçmiş, Bəhai dini ədəbiyyatı 800-dən çox dilə tərcümə edilmişdir.<ref>{{Cite web |title=Bahá'í statistics |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Bah%C3%A1%27%C3%AD_statistics#Worldwide_figures |access-date=2015-11-21 |archive-date=2022-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331213306/https://en.wikipedia.org/wiki/Bah%C3%A1%27%C3%AD_statistics#Worldwide_figures |url-status=live }}</ref>

Bəhai dininə görə, ruhani tarixi silsilə Allah Elçilərinin gəlişi ilə formalaşır, bu Peyğəmbərlərin dini təlimi zamanın tələbinə və insanlığın qabiliyyətinə uyğun vəhy olunur. Son dövrlərin bilinən Peyğəmbərləri 2 soydan gəlmişlər, [[İbrahim]] peyğəmbərin soyundan -— [[Musa (peyğəmbər)]], [[İsa]], [[Məhəmməd]], Hind soyundan -— [[Krişna]], [[Budda]], [[Zərdüşt]]. Bəhailərin fikrincə bizim dövrün son peyğəmbərləri [[Bab]] və [[Bəhaullah]]dır. Bəhai inancına görə, hər peyğəmbər mütləq özündən sonrakı peyğəmbər haqqında nəbilik etmiş (xəbər vermiş) və Ən Böyük Xəbər <ref>{{Cite web |title=Quran, 78:2 |url=http://www.quran.az/78/2/t1 |access-date=2015-11-21 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305044232/http://www.quran.az/78/2/t1 |url-status=dead }}</ref> Bəhaullahın zühuru ilə gerçəkləşmişdir. İnsanlıq təkamülün növbəti mərhələsinə yetişmişdir və indi vacib olan ədalət, sülh və birliyi qlobal səviyyədə təmin etməkdir.<ref>[https://books.google.az/books?id=z7zdDFTzNr0C&hl=ru Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. Cambridge:] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220321211523/https://books.google.az/books?id=z7zdDFTzNr0C&hl=ru |date=2022-03-21 }} [[Cambridge University Press]].</ref>

XIX əsrin 40-5040–50-ci illərində [[İran]]da yaranmış Bəhai dini dünya dinləri arasında ən son yaranandır. Tam müstəqil dini təlim olmasına baxmayaraq, onu bəzən yalnışyanlış olaraq "İslam təriqəti" və yaxud "İslam daxilində reformasiya hərəkatı" kimi təqdim edirlər.

XIX əsrin əvvəllərində İran ölkəsinin insanları min il əvvəl qeybə çəkilmiş on ikinci [[İmam Mehdi]]nin tezliklə zühur edəcəyini gözləyirdilər. İnanırdılar ki, O, əvvəlki görkəmində qayıdacaq, özünü Ali hökmdar elan edəcək, Yerdə zülmün kökünü kəsib, ədaləti bərpa edəcəkdir. Mehdinin yaxın günlərdə zühur etməsinə inam [[Şeyxiyyə təriqəti|Şeyxi]] təriqətində daha güclü idi. Təriqətin lideri [[Şeyx Əhməd Əhsai]]nin nəzərincə, Mehdinin hakimiyyəti mistik xarakterli olacaqdır. Onun şöhrəti dünyəvi deyil, ruhani səciyyə daşıyacaqdır. Onun qələbələri insan qəlblərinin qalalarını fəth etməkdən ibarət olacaqdır.<ref>{{Cite web |title=The Dawn-Breakers: Nabíl’s Narrative of the Early Days of the Bahá’í Revelation, CHAPTER I: THE MISSION OF SHAYKH AHMAD-I-AHSÁ’Í |url=http://reference.bahai.org/en/t/nz/DB/db-20.html#fn25 |access-date=2015-11-21 |archive-date=2017-05-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170526004634/http://reference.bahai.org/en/t/nz/DB/db-20.html#fn25 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Individualism and the Spiritual Path in Shaykh Ahmad al-Ahsa'i by Juan R. I. Cole |url=http://www.h-net.org/~bahai/bhpapers/ahsaind.htm |access-date=2015-11-21 |archive-date=2021-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210729084531/https://www.h-net.org/~bahai/bhpapers/ahsaind.htm |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=The World as Text: Cosmologies of Shaykh Ahmad al-Ahsa'i by Juan R.I. Cole, Department of History, University of Michigan Studia Islamica 80 (1994):1-23. |url=http://www-personal.umich.edu/~jrcole/ahsai2.htm |access-date=2015-11-21 |archive-date=2022-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321211523/http://www-personal.umich.edu/~jrcole/ahsai2.htm |url-status=live }}</ref> Şeyx Əhməddən sonra onun varisi [[Seyid Kazım Rəşti]] müsəlmanlara İlahi Zühurun onun ölümündən dərhal sonra, hicri 1260-cı ildə (yəni [[1844]]-cü il) baş verəcəyini bildirir.<ref>{{Cite web |title=The Dawn-Breakers: Nabíl’s Narrative of the Early Days of the Bahá’í Revelation, CHAPTER II: THE MISSION OF SIYYID KÁZIM-I-RASHTÍ, page 45 |url=http://reference.bahai.org/en/t/nz/DB/db-21.html |access-date=2015-11-21 |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019120425/https://reference.bahai.org/en/t/nz/DB/db-21.html |url-status=live }}</ref> Çünki [[Əli]]nin (ə.s.) dilindən nəql olunan hədisdə deyilirdi ki, "Ağac ilində (60) İlahinin doğru yol göstərən ağacı dünyaya gələcəkdir". [[Cəfər Sadiq]] (ə.s.) də [[Mehdi]] barədə demişdir: "60-cı illərdə Onun fəaliyyəti üzə çıxacaq və adı tez-tez xatırlanacaq".

U. A. Spayser "Müasirlik peyğəmbərliklər işığında" kitabında yazırdı: "Müqəddəs Yazıların tədqiqatçıları ümumi bir rəyə gəliblər ki, Daniyel Peyğəmbərin bəşəriyyət üçün təyin etdiyi 2300 il sona çatır və orada 1844-cü il Qiyamət Günü kimi göstərilmişdir".

1844-cü il 23 mayında [[Bab]] (ərəbcə "qapı" deməkdir) İranın [[Şiraz]] şəhərində Öz İlahi Missiyasını elan etdiyi gün Bəhai dininin quruluş tarixi hesab olunur. O bildirir ki, gəlişində əsas məqsəd insanları Müqəddəs Kitablarda vəd olunmuş və zamanın sonunda Zühür edəcək kəsin gəlişilə müjdələmək və onları bu fövqaladə hadisəyə hazırlamaqdır. O yazırdı: "Mən ancaq bu Qüdrətli kitabın hərfiyəm və bu hüdüdsuz dəryanın damlasıyam. O zühur edəndə Mənim əsl təbiətim, Mənim sirlərim, müammalarım və eyhamlarım aşkar və anlaşılan olacaqdır...olacaqdır…"

[[Şeyxiyyə təriqəti|Şeyxi]] təriqətinin 18 nəfər üzvü Baba iman gətirərək, yeni dinin müjdəsini insanlara çatdırmaq üçün İranın şəhər və kəndlərinə səpələnirlər.<ref>{{Cite web |title=The Dawn-Breakers: Nabíl’s Narrative of the Early Days of the Bahá’í Revelation, CHAPTER III: THE DECLARATION OF THE BÁB’S MISSION |url=http://reference.bahai.org/en/t/nz/DB/db-22.html |access-date=2015-11-21 |archive-date=2017-12-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171231171955/http://reference.bahai.org/en/t/nz/DB/db-22.html |url-status=live }}</ref> Babın, öz görüşünə görə, mənəvi dirçəlişə, xurafatdan, mövhumatdan uzaqlaşmağa, ədalətə və qardaşlığa, qadınların əsarətdən azad edilməsinə dair alovlu çağırışları İranda Yaxın və Orta Şərqi lərzəyə gətirən babilər hərəkatına səbəb olur. Bir sıra Qərb tədqiqatçılarının fikrinə görə Babın sosial ideyaları öz qabaqçıllığına görə XIX əsr Avropa ictimai fikrini dəfələrlə arxada qoyurdu (bax: Fransa səfirliyinin məmuru L. M. Nikola və Avstriyanın hərbi atteşesi Alfred fon Qumensin əsərləri).<ref>{{Cite web |title='Abdu'l-Bahá and Mírzá Ghaffár Zanúzí: ALM Nicolas's ‘Abdoul-Béha et la situation', 1912 |url=http://bahai-library.com/velasco_abdul-baha_ghaffar_zanuzi |access-date=2015-11-21 |archive-date=2021-11-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211119200032/https://bahai-library.com/velasco_abdul-baha_ghaffar_zanuzi |url-status=live }}</ref> Babilər hərəkatının geniş vüsət almasından qorxuya düşmüş şah hökuməti və ruhanilər Babı məhv etmək qərarını verirlər. Bab Təbrizə gətirilir və [[1850]]-ci il [[9 iyul]]daiyulda camaat qarşısında edam edilir.

-— əlavə -

'''[[Dinlərin birliyi (Bəhailikdə)|Dinlərin birliyi]]''' – Bu dünyanı yaradarkən, Allah insan nəzərinə tam açıqlana bilməyən bir məqsəd qoymuşdur., Lakin,lakin Öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün Allah vaxtaşırı Elçiləri vasitəsi iləvasitəsilə bəşəriyyətə Öz idarə edici prinsiplərini – Vəhyini çatdırır ki, mədəni-tarixi xüsusiyyətlərlə məhdudlaşan insan qavrama qabiliyyəti dairəsində Allahın məqsədinin pərdələrini açsın. Əslində bütün İlahi dinlər eyni İlahi Həqiqəti gətirmişlər, onlar arasında olan fərq isə bəşəriyyətin müxtəlif səviyyə hazırlığında və mədəniyyət ənənələrinin müxtəlifliyindən irəli gəlmişdir.<ref>{{Cite web |title=Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. Cambridge: Cambridge University Press. |url=https://books.google.az/books?id=z7zdDFTzNr0C&redir_esc=y |access-date=2015-11-26 |archive-date=2022-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321211532/https://books.google.az/books?id=z7zdDFTzNr0C&redir_esc=y |url-status=live }}</ref> Bəhailər bütün əvvəlki İlahi Zühurları – [[Musa (peyğəmbər)]]i, [[Krişna]]nı, [[Budda]]nı, [[Zərdüşt]]ü, [[İsa]]nı, [[Məhəmməd]]i – və eləcə də onların gətirdiyi Müqəddəs Yazıları qəbul edir və onların hər birinə ehtiramla yanaşırlar., Lakinlakin bəhailər müxtəlif dinləri eklektik birləşdirmək fikrindən uzaqdırlar. Bəhailər müxtəlif dinlərə eyni İlahi həqiqətin tədrici açılışı kimi baxırlar. Bəhailər eləcə də hesab edir ki, [[Bab]]ın gəlişilə Adəm dövrü və ya Peyğəmbərlik dövrü sona yetmişdir və bu müddət ərzində bəşəriyyət öz inkişafının müəyyən mərhələsinin sonuna çatmışdır, və həmin dövrün sonuncu Peyğəmbəri [[Məhəmməd]]dir. [[Bəhaullah]]ın isə gəlişi ilə əvvəlki Yazılarda "Qiyamət Günü", "Gecəsiz Gündüz" kimi qeyd edilən yeni dövr başlanmışdır. Bu dövrdə bəşəriyyət üçün topladığı imkanlarını reallaşdırmaq və bundan sonra müharibə və münaqişələri uşaq xəstəlikləri kimi unudaraq daha da inkişaf etmək və təkmilləşmək təyin olunmuşdur.

'''[[Gender bərabərliyi (Bəhailikdə)|Hüquq və imkan baxımından kişi və qadınların bərabərliyi]]''' – Allahın gözündə qadın və kişi bərabər olduğu kimi, dünya həyatında yaradılan şərait də funksional fərqləri nəzərə almaq kişi və qadın arasında eyni olmalıdır.<ref>{{Cite web |title=Buck, Christopher (1999). Paradise and Paradigm: Key Symbols in Persian Christianity and the Baha'i Faith |url=https://books.google.az/books?id=whfW9rEG2h4C&printsec=frontcover&q=&hl=ru#v=onepage&q&f=false |access-date=2015-11-26 |archive-date=2022-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321211537/https://books.google.az/books?id=whfW9rEG2h4C&printsec=frontcover&q=&hl=ru#v=onepage&q&f=false |url-status=live }}</ref><ref>[Hatcher, W. S.; Martin, J. D. (1998). The Bahá'í Faith: The Emerging Global Religion. San Francisco: Harper & Row.]</ref>

[[Zəncan]]da [[1850]]-ci il babi üsyanı zamanı üsyançılar arasında Zeynəb adlı gənc azərbaycanlı qız da olmuşdur. Tarix elmləri doktoru, professor [[Zülfəli İbrahimov]] bu qız haqqında yazmışdır: "Son dərəcə şücaətli olduğuna görə zəncanlılar bu qıza "Şahnamə"nin qəhrəmanı Rüstəmin adını vermişdi. Xalq ona Rüstəmə deyirdi". Başqa tədqiqatçı, tarix elmləri doktoru, professor Sabir Gəncəli yazır: "Şah qoşunları dəfələrlə hücum edib, Rüstəmənin müdafiə etdiyi istehkamı tutmağa cəhd göstərmişdilərsə də buna müvəffəq ola bilməmişdilər. Rüstəmə döyüşdə deyil, yatdığı yerdə cəsus əliylə öldürülmüşdür".

Həmin vaxtlarda babilik hərəkatı Şimali Azərbaycanda da öz ardıcıllarını tapırdı. Bab öz missiyasını elan etdiyi vaxt onun şagirdlərindən biri [[Molla Sadıq Vənəndli]] [[Ordubad]]ın [[Vənənd]] kəndinin və ətraf kəndlərin adamlarını öz ətrafına toplayaraq bu təlimi onlara çatdırır. Qısa vaxt ərzində bütün [[Naxçıvan]] və [[Zəngəzur]] mahalında on min nəfərə qədər onun tərəfdarı yaranır.<ref>[http://www.bahai.az/index.php/ru/ana-s-hif-2/15-articles/88-icmanin-tarixi bahai.az -— İcmanın tarixi] {{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Rus hökuməti general [[Behbudov]]u beş min nəfərlik ordu ilə Molla Sadiq Vənəndliyə qarşı göndərir. O zaman artıq həkimiyyətdən salınmış Naxçıvan xanı və onun naibi Şeyxəli bəy də bu təlimin tərəfdarlarından idilər.<ref>{{Cite web |title=M. S. Ordubadi "Həyatım və mühitim", Əcəmi nəşriyyat-poliqrafiya birliyi, Naxçıvan, 2012 |url=http://e-kitab.nakhchivan.az/Az/PDF.aspx?id=342 |access-date=2015-12-07 |archive-date=2022-06-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220616040809/http://e-kitab.nakhchivan.az/Az/PDF.aspx?id=342 |url-status=live }}</ref>

XIX əsrin ikinci yarısında Bəhai İcmaları Şimali Azərbaycanın [[Bakı]], [[Balaxanı]], [[Gəncə]], [[Bərdə]], [[Şəki]] və digər yerlərində fəaliyyət göstərirdi. Qeyd edək Bakı və Balaxanı İcmaları, ümumiyyətlə, dünyanın ən qədim Bəhai İcmalarından hesab olunurlar.<ref>{{Cite web |title=The Baha’is of the Caucasus: From Russian Tolerance to Soviet Repression {2/3} |url=http://www.caucaz.com/home_eng/breve_contenu.php?id=300 |access-date=2011-05-24 |archive-date=2011-05-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110524000119/http://www.caucaz.com/home_eng/breve_contenu.php?id=300 |url-status=live }}</ref> 1860-701860–70-ci illərdə Bakı İcmasının yaradılmasında Azərbaycanın xalq şairi [[Mikayıl Müşfiq]]<nowiki/>in babası [[Xızılı Mirzə Əbdülqədir İsmayılzadə]] böyük rol oynamışdır. Artıq 80-cıci illərin əvvəllərində bu icmalarda yüzlərlə insan var idi. Bakı İcmasının arxivində həmin İcmanın adına [[1887]]-ci ildə alınmış Çadrovu küçəsi (indiki Mirzağa Əliyev) 216 nömrəli evin mülkiyyət hüququna dair sənəd vardır.<ref>{{Cite web |title=Səlahəddin Əyyubov, Bəhai Dini Azərbaycanda və ya bütün dinlərdə Vəd Olunmuş Kəsin zühuru. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013 |url=http://www.anl.az/el/Kitab/2015/Azf-277986.pdf |access-date=2015-12-07 |archive-date=2022-06-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220616044856/http://www.anl.az/el/Kitab/2015/Azf-277986.pdf |url-status=live }}</ref>

Bəhai İcmaları Azərbaycanda dini fanatizmi, mövhumat və cəhaləti pisləmiş, maarifçiliyi, uşaqlara, xüsusən də qızlara dünyəvi təhsilin verilməsini, qadınların cəmiyyətdə və ailədə hüquqlarının qorunmasını təbliğ etmiş, dinlər və xalqlar arası dialoq və əməkdaşlığa can atmışlar. İlk dəfə azərbaycanlı qızlara təhsil verilməsində bəhailərin rolu böyük olmuşdur. Bu cür fəaliyyətlər ruhanilərin xoşuna gəlməmiş, nəticədə Bakı, [[Mərdəkan]], [[Balaxanı]], [[Bərdə]] və [[Şamaxı]]da bəhailərə qarşı ciddi təzyiqlər olmuşdur. Mərdəkan məscidinin axundu '''İbrahimxəlil''' biləndə ki, yeganə oğlu Molla Sadiq Bəhai dinini qəbul edib və onun ən fəal təbliğatçısı olub, qəzəblənərək onun ölümünə fətva verir. [[1901]]-ci ildə Bakı qoçuları Molla Sadiqi neft quyusuna ataraq qətlə yetirirlər. Hazırda Molla Sadiqin qəbri Mərdəkan qəbirstanlığındadır.<ref>[Əzizə Cəfərzadə, "İşığa doru", Bakı, Şirvannəşr, 1998]</ref>

* [http://www.bahai.az bahai.az] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161025023808/http://www.bahai.az/ |date=2016-10-25 }}