Həşəratlar: lər arasındakı fərq

'''Həşəratlar''' və ya '''Cücülər''' ({{lang-la|Insecta}}) — [[Buğumayaqlılar]] ({{lang-la|Arthropoda}}) tipinə aid olan sinif. Cücülərin 1 milyona yaxın [[növ]]u məlumdur. Yer kürəsinin demək olar ki, hər bir [[ekosistem]]ində mövcuddur. [[Heyvanlar aləmi]]nin təqribən 80%-ni təşkil edən cücülər 30-a qədər [[dəstə]]ni əhatə edir. Ənənəvi təsnifata uyğun olaraq çoxayaqlılarla birlikdə traxeyatənəffüslülər yarımtipinə aiddir.

Zooloji nomenklaturanın Beynəlxalq kodeksi növ, cins, fəsilə və onlar arasındakı adlara tətbiq olunur, lakin Insecta kimi qeyri -— tipik adlara tətbiq olunmur. Bunun nəticəsində elmi ədəbiyyatda “İnsecta”"İnsecta" termini müxtəlif taksonlar üçün istifadə edilmişdir. Aristotelin dövründən bu ad quru buğumayaqlılarına (altıayaqlılar, hörümçəkkimilər və s.) tətbiq edilir, lakin [[xərçəngkimilər]] üçün istifadə edilmirdi. Linney isə [[xərçəngkimilər]]i də İnsectaya aid etmişdi. Belə ki, Linneyə görə bu taksona Arthropoda (buğumayaqlılar) uyğun gəlir. J. B. Lamark İnsecta sinfinə yalnız qanadlı həşəratları (hətta hamısını deyil) daxil edirdi. Müasir dövrdə “İnsecta”"İnsecta" termininin altıayaqlılar mənasında istifadəsi daha ənənəvi hesab olunur. Həşəratda bədən bir-birindən aydın seçilən [[3]] hissədən ibarətdir: baş ([[caput]]), döş ([[thorax]]) və qarın ([[abdomen]]). Baş hissə buğumların (5 ədəd) möhkəm birləşməsindən əmələ gələn kəllə qutusundan ibarət olub, ağız orqanlarına və bığcıqlara, bir cüt mürəkkəb və ya fasetli gözə və gözcüklərə malikdir. Döş bədənin ikinci hissəsi olub, 3 buğumdan ibarətdir. Hər bir buğumunda bir cüt ayaq vardır. Qanadlı həşəratda isə orta və dal döşün hər biri cüt qanada malikdir. Heyvanlar aləmində "uçma" ilk dəfə bu qrupda ortaya çıxmışdır, ancaq cücülərin qanadları, quşların qanadlarından fərqli quruluşdadır. Qarın bədənin üçüncü hissəsi olub, buğumludur və yetkin formada ayaqlardan məhrumdur. Qarın hissənin döşlə birləşməsi müxtəlifdir. Bu müxtəliflikdən asılı olaraq onlarda oturan, saplaqlı və asılqan qarın formaları vardır. Dəri örtüyü 3 qatdan -kutikula, hipoderma və bazal pərdədən ibarətdir. Əzələ sistemi mürəkkəb quruluşlu olub, əsasən eninəzolaqlı əzələlərdən ibarətdir. Həşəratın ali formalarında əzələ sistemi olduqca maraqlıdır və qanadlar saniyədə [[1000|300-1000]]300–1000 vurmaq qabiliyyətinə malikdir. Belə əzələlər iti əzələlər adlanır. Tənəffüs sistemi çoxlu miqdarda hava aparan borulardan, traxeya və traxeollardan ibarətdir. Qan-damar sistemi açıqdır. Qanı (hemolimfa) maye plazmadan və hemositlər adlanan qan cisimciklərindən ibarətdir. [[Plazma]] adətən sarımtıl və ya yaşılımtıl rəngli, bəzən də rəngsiz olur. İfrazat funksiyasını malpigi boruları yerinə yetirir. Cazibədar və ya itələyici qoxu, şam, zəhər, ipək, yağ, tüpürcək, [[antikoagülan]] maddə kimi bir çox maddəni ifraz etmək üzrə xüsusiləşmiş çox sayda vəzi vardır. Duyğu orqanları və sinir sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Bir çox qrupda, xüsusi vəzifələri olan duyğu orqanlarına rast gəlinir. Ovlanmaq və ya ovçularından qorunmaq üçün son dərəcə müvəffəqiyyətli uyğunlaşmalar qazanmışlar. Rənglənmələri böyük müxtəliflik göstərir. Bəzilərində gecələr işıq saçma xüsusiyyəti var. [[Cücülər]] bir qayda olaraq yumurta qoymaqla çoxalarırlar və əksəriyyətinin inkişafında bir [[metamorfoz]] olur. Bəzi qruplarda koloniya halında ictimai həyat nümunələri görünür. Həyat və qidalanma şəkillərinə görə, ağız, bığcıq və ayaq strukturları fərqlidir<ref>Ağayev B. İ., Zeynalova Z. A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: Təhsil, 2008, (568 s.) səh.408-441408–441</ref>

== Həşəratlar sinfinin Azərbaycan faunası ==

Hazırda [[Azərbaycan]]da [[29]] dəstəyə aid [[13]] mindən çox həşərat növü müəyyən edilmişdir. Bu növlərdən [[370|370-i]] elm üçün, [[800]]-ü keçmiş SSRİ faunası üçün, [[1700]] – dən çoxu Cənubi Qafqaz və Qafqaz faunası üçün yeni növ olmuşdur. Azərbaycan faunası üçün göstərilən yeni həşərat növlərinin 60 % -— dən çoxu ilk dəfə institutumuzun entomoloji laboratoriyalarının əməkdaşları tərəfindən qeyd edilmişdir. Eyni zamanda müəyyən olunmuşdur ki, respublika faunasında 600 -— ə qədər endemik və relikt həşərat növü mövcuddur. Ümumilikdə Azərbaycanda [[71]] növ həşərat [[Azərbaycan]]ın [[Qırmızı kitab|“Qırmızı"Qırmızı Kitabı”nınKitabı"nın]] II nəşrinə daxil edilmişdir.

Həşəratlar sinfinin təkamülü məsələsi bir çox çətinliklərlə üzləşir. Əsas problem həşəratların filogenetik münasibətini müəyyənləşdirməyə imkan verə biləcək daşlaşmış qalıqların olmamasıdır. Həşəratların ən yaxın qohumu morfoloji müqayisələr əsasında (xüsusilə də traxeya tənəffüs sistemi) ənənəvi olaraq çoxayaqlılar hesab olunur. Bu nöqteyi nəzərə uyğun olaraq hər iki qrupu qeyri-tam bığlılar (Atelocerata) taksonunda birləşdirirdilər. Lakin genlərin ardıcıllğı əsasında filogeniyanın qurulması və son zamanlarda aparılmış morfoloji tədqiqatlar sübut edir ki, həşəratlar xərçəngkimilərə daha yaxındır. Bu filogenetik fərziyyənin tərəfdarları həşəratları və xərçəngkimiləri vahid bir taksonda (Pancrustacea) birləşdirdilər. Lakin xərçəngkimilər erkən kembri dövrünün (511 milyon il) qalıqlarından məlum olduqları halda Həşəratlar paleontoloji salnamədə erkən Devondan (410 milyon ilə yaxın) rast gəlinməyə başlayırlar. Beləliklə, xərçəngkimilərin və Həşəratların ümumi bir əcdaddan əmələ gəlməsi barədə fərziyyədə 100 milyon illik birara yaranır. Bu müddət ərzində Həşəratların qalıqlarının paleontoloji salnamədə olmamasını adətən bu qalıqların saxlanmaması ilə izah edirlər. Ən yeni morfoloji müqayisələr və genom ardıcıllığı əsasında filogenetik rekonstruksiyalar göstərir ki, həşəratlar xərçəngkimilərin nəslindəndir. Bu fikir paleontoloji məlumatlara tam uyğun gəlir. Lakin xərçəngkimilər içərisində həşəratların ən yaxın qohumlarının aşkar edilməsi zamanı morfoloji və moleklulyar məlumatlar üst-üstə düşmür. Beləki, morfoloji məlumatlar həşəratların ali [[xərçəngkimilər]]lə əlaqəsinin olduğunu göstərir, molekulyar məlumatlar isə onların ya qəlsəməayaqlılar, ya remipediyalar, ya da ola bilsin ki, sefalokaridlərlə qohum olduğunu sübut edir. Son fərziyyəyə əsasən həşəratların təkamül budağı xərçəngkimilərdən Silur dövrünün sonu Devonun əvvəlində ayrılmışdır. Həşəratların primitiv əcdadları [[350]] milyon il əvvəl Devon dövründə, və ya ola bilsin ki, ondan da əvvəl mövcud olmuşdur. Ən qədim həşəratlar Devon dövründən məlum olan Rhyniognatha hirsti (410 milyon il) və Strudiella devonica (385—360385–360 milyon il) növləridir. Qədim həşəratlara həmçinin karbon qalıqlarında (300 milyon ildən artıq) tapılmış və tamamilə ölüb getmiş dəstələr Archodonata və Protodonata, Palaeodictyoptera, Diaphanopterodea, Hypoperlida, Megasecoptera, Miomoptera və geraridlərə aiddir. Həşəratların təkamül tarixi başqa heyvanların və bitkilərin tarixi ilə, onların quru mühitini zəbt etmələri və yeni biosenozlarda əmələ gələn yeni ekoloji layların istifadəsi ilə bağlıdır. Öz təkamül inkişafları müddətində həşəratlar yeni formalar əmələ gətirmişlər. Bu formaların bir çoxu uzun müddətli mövcudiyyətdən sonra ölüb getmişdir. Ölüb getmiş formaların bəziləri nəhəng ölçüləri ilə fərqlənmişlər. Məsələn, Mazothairos (Palaeodictyoptera) qanadları açıq halda 55 см-ə çatırdı. Protodonata dəstəsinə Yer tarixinin ən iri həşəratları daxil olmuşdur. Meganeura monyi Fransada tapılmışdır, ölçüsü qanadları açıq halda 75 sm olmuşdur. Daş kömür dövründən olan Megatypus və Perm dövründən olan Meganeuropsis permiana (США) qanadları açıq halda [[71]] sm-dək olmuşlar. Bunövlərin əksəriyyətinin yalnız qanad fraqmentləri, bir neçəsinin isə bədəninin başqa hissələrinin izləri (iri çənəli və iri gözlu baş, döş və həmçinin uzun qarıncıq) tapılmışdır. Paleodiktiopteroidlər-sancıcı-sorucu ağız aparatına malik iri Həşəratlar (50 sm-dək) olub, [[320]]-[[220]]320–220 milyon il bundan əvvəl geniş yayaılmış qrupudur. Protorthoptera dəstəsinin nümayəndələri Perm dövrünədək adi növlər olmuşlar. Bunlar yeniqanadlı [[həşəratların]] qazıntı halında tapılmış ən qədim növləridir. Onlar üçün dərivari ön qanadlar, arxa qanadların iri anal sahəsi və yaxşı inkişaf etmiş gəmirici ağız aparatı səciyyəvidir. Karbon dövrünün sonundan Yura dövrünün əvvəlinədək Miomoptera dəstəsi (bulaqçılara bənzər uzun qanadlı xırda həşəratlar) mövcud olmuşdur. Bunlar tam çevrilmə ilə inkişaf edən Həşəratlar qrupunun ən primitiv və ən qədim dəstəsidir.

== Xarici quruluşu ==

Həşəratların bədəni 3 hissəyə ayrılır: baş, döş və qarıncıq. Hər buğum 4 hissəyə ayrılır — üst yarımhalqa (tergit), alt yarımhalqa (sternit), yan divarlar (pleyritlər). Bədənin üstü dorsal hissə, altı ventral hissə adlanır. Həşəratları başqa heyvanlardan fərqləndirən əsas xüsusiyyət bədən və ətrafların xarici örtüyü olan xitin ekzoskeletin olmasıdır. Bədəni örtən kutikula möhkəm xarici skelet əmələ gətirdiyi halda yumşaq və nazikdir. Möhkəm xarici skelet bədəni mexaniki təsirlərdən, qurumaqdan qoruyur və [[deformasiya]] müqavimətini artırır. Lakin onun bəzi çatışmazlıqları da vardır (məsələn, qabıqdəyişmə ilə əlaqədar yüksək enerji sərfi). Bədən örtüyünün üstündə adətən müxtəlif çıxıntılar, büküşlər, tikanlar, pulcuqlar, qıllar, xırda tükcüklər-xetoidlər olur. Kutikulaya həmçinin hərəkətli dəri tükcükləri – xetalar da aiddir. Həşəratların növ müxtəlifliyinin zənginliyinin bir neçə səbəbi vardır. Hər şeydən əvvəl bunlar tipik quru orqanizmləri olub, quru həyat tərzinə çox gözəl uyğunlaşmışlar. Həşəratların bütün quruluşu onları qurumaqdan qorumaq və rütubətə qənaətlə əlaqədardır. Epikutikula, bədən örtüyü üzərindəki nazik mumabənzər qat, suyun buxarlanmasının qarşısını alır. Traxeya tənəffüsü rütubətə qənaət baxımından ağ ciyərlərə nisbətən daha səmərəlidir. Belə ki, nəfəs dəlikləri ölçülərinə görə çox kiçikdir və qapanmaq qabiliyyətinə malikdirlər. İfrazat sistemi malpigi boruları ilə təmsil olunmuşdur və sidik turşusu kristalları əmələ gətirirlər. Arxa bağırsaqda ekskrementlərdən suyu sorub yenidən bədən boşluğuna qaytaran xüsusi rektal vəzlər vardır. Bir çox həşəratlarin yumurtaları da həmçinin rütubət itkisinə qarşı yaxşı qorunur. Beləliklə, həşəratlar quruda yaşamanın ən başlıca problemi olan su itkisinin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlirlər.

Həşəratların bədən rəngi çox müxtəlif, struktur və piqment rəngləri fərqli olur. Struktur rəngi kutikulanın səthi strukturunun işiğın interferensiyası, difraksiya və dispersiyası nəticəsində metallik parlaqlıq yaradanbir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə (mikroskopik qabırğalar, lövhələr, pulcuqlar və s.) əlaqədardır. Piqment rənglər isə çox zaman kutikulada, bəzən isə hipoderma və ya piy cisminin hüceyrələrində olan piqmentlərlə əlaqədardır. Əksər həşəratlarda hər iki tip rəngin birləşməsi müşahidə edilir. Həşəratların çoxunda bədənin müxtəlif hissələrində parlaq naxışlar olur. Əsas etibarilə gündüz həyat tərzi keçirən və bitki substratı ilə əlaqəli olan həşəratların rəngi parlaq olur. Torpaq üzərində hərəkət edən və ya gecə həyat tərzi keçirən çox növlər üçün eynitonlu və əsasən tünd rəng səciyyəvidir. Bədən rəngi ya bir rəngdən, ya da bir neçə (2-32–3, nadir hallarda daha çox) rəngin qarişiğindan ibarət ola bilər. Ümumi fonda ləkələr, zolaqlar və ya hər hansı başqa naxış ola bilər.

==Ölçüləri Çəyirtkə ==

== Həşəratlar sinfinin biolojı müxtəliflikdə rolu ==

Həşəratlar yer üzərindəki bütün heyvanların 90%-ni təşkil edirlər və biomüxtəliflikdə əvəzsiz rol oynayırlar. Bu onların növ müxtəlifliyi, biosenozlardakı yüksək sayıilə izah olunur. Fitofaq həşəratlar biokütlələrinə görə bütün digər bitkiyeyən heyvanlardan üstündürlər. Yırtıcı və parazitoid həşəratlar başqa orqanizmlərin sayının təbii tənzimində mühüm rol oynayırlar. Həmçinin həşəratlar bir çox onurğalı və onurğasız heyvanların qida zəncirinin mühüm halqasını təşkil edirlər. Bitkilərin 80%-dən çoxu həşəratlar tərəfindən tozlandırılır. Bitki və heyvan qalıqları ilə qidalanan həşəratlar təbiətdə sanitar rolunu oynayır. Torpaqda yaşayan növlərin sürfə və imaqoları torpağın yumşalması və çürüntü ilə zənginləşməsinə səbəb olur.

Azərbaycanda ilk entomoloji tədqiqat işləri 1923-cü ildə təşkil olunmuş Mikrobiologiya institutunda aparılmışdır. A. V. Boqaçov (1951) Azərbaycanda Diplura, Thysanura, Odonata, Ephemeroptera, Blattodea, Mantoptera, İsoptera, Orthoptera, Phasmodea, Plecoptera, Embioidea, Dermaptera, Thysanoptera, Mallophaga, Anoplura, Hemiptera, Homoptera, Coleoptera, Diptera, Hymenoptera, Neuroptera, Mecoptera, Lepidoptera üzərində, S. P. Tarpinski Orthoptera üzərində, N. N. Akramovski Odonata, E. F. Miram Mantoptera və Orthoptera, A. N. Kiriçenko Hemiptera, Q. A. Sidorski Homoptera, İ. D. Babacanidi Buprestidae, F. A. Zaytsev Coleoptera, E. V. L. M. Axundova-Tuayeva İsoptera, A. İ. Argiropulo, E. İsayeva-Qurviç Aphaniptera, Axundov İ. A. Culicidae, E. Q. Qauzer Tabanidae, K. V. Arnoldi Formicidae, V. V. Nikolski Helicoverpa armigera, N. H. Səmədov (1963) — Coleoptera, R. M. Əffəndi (1971) Lepidoptera, B. Ə. Əhmədov (1982) Aphidiidae, S. Ə. Əliyev (1984) — Noctuidae, N. B. Mirzəyeva (1988) — Chrysomelidae, H. F. Quliyeva (1992) həşəratların ekologiyası və fiziologiyası, G.А. Mustafayeva (1990) Aphelinidae, V. Ə. Qədimov (1994)– Polistes, A. Ə. Abdinbəyova (1995) Braconidae, Z. Y. Musayeva (1996) Prunus cinsindən olan bitkilərin zərərvericilərini, A. A. Əliyev (1997) — İchneumonidae, L. M. Rzayeva – Chalcidoidea (2002), Z. M. Məmmədov (2004) zərərvericilərin entomofaqları, N. C. Vəzirov -— Aphidiidae, Ş. Y. Abdullayeva, A. Piriyev -Lepidoptera, İ. S. Dropolyuk, C. A. Hidayətov, A. M. Atakişiyeva -— Hemiptera, N. Q. Loginova -— torpaq mezofaunası, G. Ə. Quliyev Habrobracon minicisinin bioloji mübarizədə rolu, H. Q. Qurbanov – qızılgözlər, Z. K. Rəsulova -— Collembola, T. X. Şəmiyev -— tut ipəkqurdu, üzərində tədqiqat işləri aparmış və maraqlı nəticələr əldə etmişlər. Hal-hazırda T. H. Məmmədova -— mişarçılar, S. Ə. Hacıyeva – ayıcalar, kantaridlər, İ. A. Nuriyeva (2008) – karabidlər, X. Ə. Əliyev (2013), G. A. Hüseynzadə -— arıkimilər, İ. Q. Kərimova (2013) – parazitoid-sahib münasibətləri, uzunbığ böcəklər, torqanadlılar, E. A. Hüseynova (2013) – parazitoid-sahib münasibətləri, qızıl böcəklər, Ş. M. Məhərrəmova (2016) yarpaqbükənlər, üzərində tədqiqat işləri aparırlar. Ümumilikdə AMEA Zoologiya institutunun Entomologiya şöbəsinə daxil olan “Həşəratların"Həşəratların ekologiyası və fiziologiyası”fiziologiyası", “Faydalı"Faydalı Həşəratların introduksiyası və bioloji mübarizəninelmi əsasları”əsasları", “Həşəratların"Həşəratların fauna və sistematikası”sistematikası" laboratoriyalarında Collembola, Odonata, Mantoptera, Orthoptera, Hemiptera, Coleoptera, Diptera, Hymenoptera, Neuroptera dəstələrinin ayrı-ayrı fərilələri üzərində entomoloji tədqiqatlar aparılır. Bununla belə Azərbaycanda ətraflı tədqiqinə ehtiyac duyulan bir çox həşərat qrupları vardır, xüsusilə də Ephemeroptera, Gryllodea, Dermaptera, Formicidae, Tettigoniodea, Acridodea, Psocoptera, Homoptera, Coleoptera-nın bir çox fəsilələri, Strepsiptera ümumiyyətlə tədqiq edilməmişdir. İnstituta işə qəbul edilən və gələcəkdə də qəbul ediləcək istedadlı gənc kadrların öyrənilməmiş həşərat qruplarını ən müasir metodlarla tədqiq edəcəyinə və maraqlı nəticələr əldə edəcəklərinə inanırıq.

** '''[[Qədimçənəlilər]]''' (''Archaeognatha'') dəstəsi

** '''[[Zygentomalar]]''' (''Zygentoma'') dəstəsi

* [http://www.biolib.cz/en/taxon/id14974/ BioLib]