Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil Mobil veb- |
Rescuing 10 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.1 |
||
Sətir 33:
}}
'''Qazi Zahirəddin Məhəmməd Babur''' ({{Dil-fa|ﻇﻬﻴﺮﺍﻟﺪﻳﻦ محمد}} ; ''al-ṣultānu 'l-ʿazam wa 'l-ḫāqān al-mukkarram bādshāh-e ġāzī'') (14 fevral 1483<ref name="Babar">[http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Mughals/Babar.html "Babar"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080515223744/http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Mughals/Babar.html |date=2008-05-15 }}. Manas. University of California Los Angeles.</ref> — 26 dekabr 1530) — [[Böyük Moğol İmperiyası]]nın qurucusu və ilk hökmdarıdır. Baburun [[Cığatay dili|Çağatay türkcəsi]]ndə yazdığı və həyatından xronoloji olaraq bəhs etdiyi [[Baburnamə]] əsəri Türk ədəbiyyatı tarixində önəmli yerə sahibdir. ''Xətti Babur'' deyilən yazı sistemini təkmilləşdirən Babur eyni zamanda Çağatay türkcəsində yazılmış ədəbiyyatın [[Əlişir Nəvai]]dən sonra ən böyük şairi hesab olunur.<ref>F. Lehmann: [http://www.iranicaonline.org/articles/babor-zahir-al-din Zahir-al-Din Mohammad Babor] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171117020020/http://www.iranicaonline.org/articles/babor-zahir-al-din |date=2017-11-17 }}. In Encyclopaedia Iranica. Online Ed. December 1988 (updated August 2011). "BABOR, ZAHIR-AL-DIN MOHAMMAD (6 Mo?arram 886–6 Jomada I 937/14 February 1483–26 December 1530), Timurid prince, military genius, and literary craftsman who escaped the bloody political arena of his Central Asian birthplace to found the Mughal Empire in India. His origin, milieu, training, and education were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results."</ref>
== Soyu və ailəsi ==
Babur ata tərəfdən [[Teymurilər]] sülaləsindən, ana tərəfdən isə [[Çingizlilər]] sülaləsindəndir. Baburun atası [[Əmir Teymur]]un nəvəsi olan Ömər Şeyx Mirzə Barlas idi.<ref name="ReferenceA">"Mirza Muhammad Haidar". Silk Road Seattle. University of Washington. "On the occasion of the birth of Babar Padishah (the son of Omar Shaikh)"</ref> Baburun anası isə [[Çingizlilər]] nəslindən olan Yunus xanın<ref>The Babur Nama in Englis, Zahiru'd-din Mubammad Babur Padshah Ghdzt, ANNETTE SUSANNAH BEVERIDGE</ref> qızı Qutluq Nigar xanım idi.<ref>Lal, Ruby (2005). Domesticity and power in the early Mughal world. Cambridge: Cambridge University Press. p. 69. ISBN 9780521850223.</ref>
Baburun ata tərəfdən mənsub olduğu Teymurilər sülaləsinin əsasını qoyan [[Əmir Teymur]] əslən [[barlaslar|barlas]] boyundandı. Barlaslar [[Orta Asiya]]da yaşayan türkləşmiş<ref>Encyclopædia Britannica, [http://search.eb.com/eb/article-7271 "Timur"], Online Academic Edition, 2007. Quotation: "Timur was a member of the Turkicized Barlas tribe, a Mongol subgroup that had settled in Transoxania (now roughly corresponding to Uzbekistan) after taking part in Genghis Khan's son Chagatai's campaigns in that region. Timur thus grew up in what was known as the Chagatai khanate." …</ref><ref>G.R. Garthwaite, "The Persians", Malden, ISBN 978-1-55786-860-2, MA: Blackwell Pub., 2007. ([http://books.google.de/books?id=RpiywbMvG5gC&pg=RA1-PA148&dq=Timur+Turkic+speaking&hl=tr&sig=9tWp001dj7GoDBdAjveeJclsQD8 p.148] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110519174217/http://books.google.de/books?id=RpiywbMvG5gC&pg=RA1-PA148&dq=Timur+Turkic+speaking&hl=tr&sig=9tWp001dj7GoDBdAjveeJclsQD8 |date=2011-05-19 }})</ref> [[monqollar|monqol]]<ref name="B.F. Manz 1989, p. 28">B.F. Manz, The rise and rule of Tamerlan, Cambridge University Press, Cambridge 1989, p. 28: "… We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai's regiments … These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes — Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir …"</ref><ref name="M.S. Asimov 1998, p. 320">M.S. Asimov & C. E. Bosworth, History of Civilizations of Central Asia, UNESCO Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: "… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …"</ref> boyu idi. ''Monqolların gizli tarixi'' ({{Dil-ru|Монголын Нууц Товчоо}}) adlı əsərə görə [[barlaslar]] [[borucigin]]lərlə bir soydan gəlir. Karçar barlaslar barlas e3boyunun qurucu əcdadlarıdır.<ref name="B.F. Manz 1989, p. 28"/> ''Monqolların gizli tarixi'' [[XIII əsr]]də [[Ögedey xan]]a yazılmış epik əsərdir. Bu əsərdə göstərilir ki, Karçar barlaslar eyni zamanda [[Çingiz xan]]ın əcdadı olan əfsanəvi monqol lideri Bodonçirin nəslindən gəlir.<ref>The Secret History of the Mongols, transl. by I. De Rachewiltz, [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Chapter I] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070223125400/http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm |date=2007-02-23 }}</ref>
[[Orta Asiya]]nın yerli əhaliləri ilə sıx əlaqələrə görə [[barlaslar]] arasında [[İslam]] dinindən başqa digər dinlərə ([[Buddizm]], [[Şamanizm]]) də inananlar yaşayırdı.<ref name="M.S. Asimov 1998, p. 320"/> Bu sıx əlaqələr mədəni cəhətdən bir-birlərindən təsirlənmələrinə və qarışmalarına səbəb olmuşdu. Bu kimi səbəblərdən [[monqollar|monqol]] mənşəli boy olan [[barlaslar]] [[monqol dili]]ndən başqa çağataycanı da ([[Türk dilləri]]nin [[uyğur dili|uyğur]] mənşəli bir növü; [[ərəbcə|ərəb]] və [[farsca|fars]] dillərindən də təsirlənmiş<ref>G. Doerfer, [http://www.iranica.com/newsite/articles/v5f4/v5f4a002.html "Chaghatay"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071118231354/http://www.iranica.com/newsite/articles/v5f4/v5f4a002.html |date=2007-11-18 }}, in Encyclopædia Iranica</ref> və çağdaş [[özbəkcə]]nin<ref>Allworth, Edward (1994). Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, a Historical Overview. Duke University Press, 72. ISBN 0-8223-1521-1</ref><ref>Khayrulla Ismatulla, "Modern literary Uzbek", Bloomington, Indiana University Press. 1995</ref> yaranmasında rol oynamışdı) geniş şəkildə istifadə edirdilər.
== Həyatı ==
Sətir 46:
Babur 14 fevral 1483-cü ildə hal hazırda [[Özbəkistan]]da yerləşən [[Əndican]] şəhərində anadan olub.<ref name="Babar"/> Bu müddətdə artıq [[Teymurilər dövləti]] özünün keçmiş qüdrətini itirmiş, yalnız [[Mərkəzi Asiya]]nın kiçik bir bölgəsində hakimiyyətini qoruya bilmişdi. Babur 1494-cü ildə atasının ölümündən sonra 12 yaşında olərkən [[Fərqanə]]yə hakim oldu.<ref>Khair, Tabish (6 January 2006). Other Routes: 1500 Years of African and Asian Travel Writing. Signal Books. p. 162. ISBN 1-904955-11-8.</ref> O, [[Fərqanə]] hakimi olduqdan sonra [[Səmərqənd]] hakimi olan əmisi Sultan Əhməd və [[Daşkənd]] hakimi olan dayısı Məhəmməd [[Fərqanə]]yə hücum etdilər.<ref>Lal, Ruby (25 September 2005). Domesticity and Power in the Early Mughal World. p. 69. ISBN 0-521-85022-3. "It was over these possessions, provinces controlled by uncles, or cousins of varying degrees, that Babur fought with close and distant relatives for much of his life."</ref> Babur atasının sərkərdələrinin köməyi ilə bu hücumları dəf edə bildi.
Babur 1497-ci ildə [[Səmərqənd]]i ələ keçirdi.<ref name="Ewans, Martin 2002">Ewans, Martin (September 2002). Afghanistan: A Short History of Its People and Politics. HarperCollins. ss. 26–7. ISBN 0-06-050508-7.</ref> Buna baxmayaraq [[Şeybani xan]]la mübarizədə uğur qazanmayaraq məğlub oldu.<ref>Ewans, Martin (September 2002). Afghanistan: A Short History of Its People and Politics. HarperCollins. pp. 26–7. ISBN 0-06-050508-7.</ref><ref>[http://depts.washington.edu/silkroad/texts/babur/babur1.html "The Memoirs of Babur"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20191021154433/https://depts.washington.edu/silkroad/texts/babur/babur1.html |date=2019-10-21 }}. Silk Road Seattle. University of Washington. Retrieved 2006–11–08. "After being driven out of Samarkand in 1501 by the Uzbek Shaibanids…"</ref> 1501-ci ildə [[Səmərqənd]]i yenidən ələ keçirsə də, 1503-cü ildə [[özbəklər]] növbəti dəfə şəhəri tutdular. [[Şeybani xan]] [[Teymurilər]] soyundan gələn şəxslərin idarə etdiyi bölgələri bir-bir ələ keçirdi. Nəticədə [[Teymurilər]] önəmli şəhərləri olan [[Səmərqənd]], [[Buxara]] və [[Herat]]dakı hakimiyyətini itirdilər. Bölgədə [[Teymurilər]] sülaləsindən yalnız Babur hakimiyyətini qoruya bilmişdi. Buna baxmayaraq Babur da [[Şeybani xan]]la mübarizədə uğur qazanmayaraq [[Pamir dağları]] istiqamətində geri çəkilmişdi. Ətrafına 20000 əsgər topladıqdan sonra Hindiquş dağlarını keçərək [[Kabil]]ə daxil oldu və burada özünü şah elan etdi.<ref name="Ewans, Martin 2002"/> Babur ilk dəfə 1508-ci ilin sentyabr ayında Hindistana yürüş etdi. Üç ay davam edən bu yürüş nəticəsində Babur xeyli qənimət əldə etdi və Hindistanla yaxından tanış olmaq fürsətini qazandı.
[[Şeybani xan]] 1510-cu ildə<ref>SAVORY, ROGER. [http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190725111610/http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi |date=2019-07-25 }}</ref> baş vermiş [[Mərv döyüşü]]ndə [[Şah İsmayıl]]a məğlub oldu və öldürüldü. Babur yaranan fürsətdən istifadə edərək keçmiş torpaqlarını geri qaytarmaq üçün [[Səfəvilər]]lə yaxınlaşdı.<ref>Sicker, Martin (August 2000). The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege in Vienna. p. 189. ISBN 0-275-96892-8. "Ismail was quite prepared to lend his support to the displaced Timurid prince, Zahir ad-Din Babur, who offered to accept Safavid suzerainty in return for help in regaining control of Transoxiana."</ref> Səfəvilərin də köməyi ilə 1512–1513-cü illərdə [[Buxara]] və [[Səmərqənd]] ələ keçirildi.<ref name="Mahajan, V.D. 2007 pp. 428">Mahajan, V.D. (2007). History of medieval India (10th ed.). New Delhi: S Chand. pp. 428–429. ISBN 8121903645.</ref> Baburun [[Səfəvilər]]lə yaxınlaşması uzun müddət davam etmədi. 1514-cü ildə baş vermiş [[Çaldıran döyüşü]]ndə [[Şah İsmayıl]]ın [[I Səlim|Sultan Səlim]]ə məğlub olmasından sonra [[özbəklər]]ə olan Səfəvi təzyiqi azaldı. Bundan sonra Babur [[özbəklər]]in hücumları qarşısında geri çəkilməyə məcbur olmuş və [[Səfəvilər]]in dəstəyini itirmişdi.
=== Baburun Böyük Moğol İmperiyasının əsasını qoyması ===
[[Fayl:1526-First Battle of Panipat-Ibrahim Lodhi and Babur.jpg|thumb|150px|[[Baburnamə]]də təsvir olunmuş Panipat döyüşünə aid illustrasiya.]]
[[Səmərqənd]]də möhkəmlənə bilməyən Babur cənuba irəliləyərək 1518-ci ildə Cənubi Əfqanıstana yürüş etdi. Bu yürüşdə Xeybər keçidini keçərək [[Sind əyaləti|Sind]] bölgəsini ələ keçirdi. 1519-cu ilin noyabr ayında 1500 nəfərlik birliklə Sind çayını keçdi və [[Pişəvər]] ətrafına yaxınlaşdı. Babur 5 dəfə [[Pəncab]] bölgəsinə yürüş edərək buranı özünə tabe etdi.<ref>Satish Chandra, Medieval India:From Sultanat to the Mughals, Vol. 2, 28.</ref><ref>Eraly 2007, p. 27–29.</ref> 1522-ci ildə [[Qəndəhar]] zəbt edildi. Babur 21 aprel 1526-cı ildə Panipat döyüşündə Dehli sultanı İbrahim Ludinin qüvvələri ilə qarşılaşdı. İbrahim Ludinin qüvvələri sayca üstün olsa da,<ref>(Davis 1999, pp. 181, 183, 184 183)</ref> Baburun ordusunda odlu silah vardı.<ref group=q>Baburun ordusunda Osmanlı zabiti olan Mustafa Ruminin rəhbərlik etdiyi bir artilleriya taboru mövcuddu.</ref><ref>Butalia, Romesh C. The Evolution of the Artillery in India: From the Battle of Plassey to the Revolt of 1857, (Allied Publishing Limited, 1998), p. 16.</ref> Bu döyüşdə İbrahim Ludi ağır məğlubiyyətə uğradı və öldürüldü.<ref name="Mahajan, V.D. 2007 pp. 428"/><ref>Chandra, Satish. Medieval India: From Sultanat to the Mughals, Vol. 2, (Har-Anand, 2009), pp. 27–31.</ref><ref>Szczepanski, Kallie. [http://asianhistory.about.com/od/warsinasia/a/FirstbattleofPanipat.htm "The First Battle of Panipat"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161205143453/http://asianhistory.about.com/od/warsinasia/a/FirstbattleofPanipat.htm |date=2016-12-05 }}</ref> Babur bu qələbədən sonra [[Dehli]] və [[Aqra]]nı ələ keçirdi. [[Aqra]] şəhəri dövlətin mərkəzi oldu. Panipat döyüşündəki qələbə tarixçilər tərəfindən dövlətin əsasının qoyulması kimi qəbul olunur. Qələbədən sonra [[Aqra]]ya daxil olan Babur özünü Hindistanın hakimi elan etdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html |access-date=2014-10-10 |archive-date=2013-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131203012014/http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html |access-date=2014-10-10 |archive-date=2012-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121114041408/http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html |url-status=live }}</ref>
Baburun Panipat döyüşündə qələbə qazanması hinduları narahat edirdi. 15 fevral 1527-ci ildə Rana Saqanın başçılıq etdiyi hindu ordusu ilə Baburun qüvvələri arasında Kanya döyüşü baş verdi. Babur sayca özündən üstün olan hindu qüvvələrini məğlub etdi. Bu döyüş Baburun müsəlman olmayan bir hökmdara qarşı qələbə qazandığı ilk döyüş idi. Bu qələbə onu məşhurlaşdırdı və Babur özünə ''Qazi'' titulu götürdü.<ref>Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9.</ref><ref>Mahajan, V.D. (2007). History of medieval India (10th ed.). New Delhi: S Chand. pp. 432–436. ISBN 8121903645.</ref>
Sətir 78:
Babur öldükdən sonra ''Həzrəti Firdövsi Məkan'' və ''Həzrəti Giti-Sitani'' adları ilə xatırlanmışdır. Baburun əsasını qoyduğu dövlət 1857-ci ilə qədər varlığını davam etdirə bildi. Baburun irsinə sahib çıxan dövlətlər arasında [[Hindistan]], [[Pakistan]], [[Özbəkistan]] və [[Qırğızıstan]] kimi dövlətlər vardır.
[[Türkiyə]]də Baburun xatirəsinə büstlər qoyulmuşdur və yanında ona aid olduğu iddia olunan bayraq dalğalanmaqdadır. İlk sınaqları 2005-ci ildə həyata keçirilən [[Pakistan]]a aid qanadlı raket ''Babur'' adlanırdı.<ref>
{{ Sələf-xələf (Böyük Moğol İmperiyası)
| |||