Uzun Həsənin Qanunnaməsi: lər arasındakı fərq

vergilər sahəsində aparılmış hüquqi islahat kimi də qiymətləndirmək olar. "Qanunnamə"də qismən mühakimə icraatıicratı, qazıların vəzifəyə

qiymətli mənbə hesab oluna bilər.     Azərbaycan     tarixində Salari  hökmdarı  Mərziban   ibn Məhəmmədin “Qanunnamə”sindən sonra ən möhtəşəm “Qanunnamə” Həsən Bayandurinin dövründə verilən qanunlar toplusudur.

Ağqoyunlu hökmdari Uzun Həsən dövlətin siyasi və isqtisadi qüdrətini artırmaq üçün , xüsüsi “Qanunnamə” tərtib etdirmişdir.Tarixçilərin qeyd ediyi kimi , Uzun Həsən uzaqgörən dövlət xadimi idi.O ,yaxşı başa düşürdü ki , uğurlu hərbi qələbələr nəticəsində yaradılmış Ağqoyunlu impertorluğu ərazicə geniş olasda,daxilən heç də möhkəm deyildeyildi.Hər hansı təhlükəni aradan qaldırmaq üçün , real gücə əsaslanan , güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq lazımdir.Ölkənin iqtisadi həyatını dirçəltmək üçün , ölkədə daxili nizam-intizamı möhkələndirmək üçün xüsusi “Qanunnamə“lər hazırlatdırdı. Bu "Qanunnamə”lər XV əsrin ikinci yarısında meydana gəlmişdir.“Qanunnamə”lər vergi ödənilməsində qayada-qanun yaratmaqla özbaşına yığılan və həmin dövürdə “Şiltaqat” adlanan hər cür vergini ləğv etdi.Vilayət ərazisindən keçirilib başqa yerə satılmaq üçün aparılan maldan bac ,həmin ərazidə satılan maldan isə tamğa vergisi alınmaq nəzərdə tutulmuşdu.Tamğa vergisinin dəyəri 5% idi, bac isə bundan qat-qat aşağı alınırdı.Uzun Həsənin hökmdarlığı dövründə köçəri maldarlar “Qopuçur” əvəzinə “Rəsmi yataq” adlanan vergi ödəyirdilər.Bu vergi  “qopçur” və “çobanbəyi”yə nisbətən yüngül idi.Məsələn: ''Əvvəllər hər 100 baş qoyuna görə 1 qoyun ödənilirdisə , islahatdan sonra hər 300 baş qoyuna 1 qoyun vergi kimi ödənilirdi.'' Uzun Həsənin tərtib etdirdiyi "Qanunnamə" orijinal şəkildə bizim dövrə gəlib çatmayıb. Ancaq  islahatlar haqqında, səlnaməçilərin ''“Həsən padşahın qanunları”'' və ya ''“Dəsturi-Həsən bəy”'' adlandırdıqları qanunlar bizim dövrə gəlib çatmışdır. Bu mənbələrdə islahatlar haqqında çox cüzi də olsa məlumatlar verilsə də, həmin dövrün feodal qaydaları haqqında mühakimə yürütmək olar. Bu sənədlər, əsasən keçmiş Ağqoyunlu şəhərləri olan (Diyarbəkir, Mardin, Urfa, Ərzincan, Xarput və s.) ancaq sonralar Osmanlı imperiyasının tərkibinə keçərək müasir Türkiyə arxivlərində saxlanılmışdır. Uzun Həsənin islahatının (Qanunnaməsinin) ümumi xarakteri “Tarix əl-Qiyasi” də belə deyilir:

”VergilərinVergilərin miqdarını müəyyənləşdirmək, zorakılığın qarşısını almaq, vergi toplayan məmurların xəyanətinə son qoymaq məqsədilə vergi işlərini nizama salan “Qanunnamə” tərtib etdirdi. F.Sümer bu fikirləri müdafiə edərək yazır ki,''“Uzun Həsənin Qanunnaməsi kəndlilərdən, sənətkarlardan və tacirlərdən alınan vegiləri qaydaya salmağı, karvan yollarındakı sabitliyi təmin etməyi nəzərdə tutmuşdur”''. O hətta bütün hərbi vergiləri ləğv etməyə çalışmış.Lakin mülki və hərbi idarəçilərin etirazları ilə qarşılaşmışdır.<ref>Tofiq Nəcəfli “Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri” Türkiyə tarixşünaslığında, səhifə 29-30.</ref>

“Həsən Padşahın Qanunlar”ı sonralar Səfəvi dövründə də ləğv edilməmiş , uzun müddən istifadə edilmisdiredilmişdir.Həmçinin bu qanunlar Osmanlı imperiyası ərazisində də sitifadə edilmişdirolunmuşdur.<ref>“Vergi mədəniyyəti” səh:179</ref>

Bu “ Qanunnamə” tək vergi sistemində yox , həmçinin daxili işləri qaydaya saldı. Hərbi – köçmə tayfaların ,  əyyan və feodalların mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirilməsində “Qanunnamə”nin böyük rolu vardı.Bu qanunlar xvı əsr boyuda istifadə edilmişdir. Tarixçı Şərəfxan Bitlisi belə yazırdı: