Şirvan xanlığı: lər arasındakı fərq

| adı = Şirvan xanlığı<br />Şamaxı xanlığı<br />خانات شیروان

| gerbin_yazısı = Gerb [[Hacı Məhəmmədəli xan]]ın (1748 - 17651748–1765) dövründən məlumdur. Gürcü şahzadəsi [[Vaxuşti Baqrationi|Vaxuştinin]] simvollar toplusunda tapılıb.<ref>[http://www.hubert-herald.nl/Azerbaijan.htm#_edn2 The work of Prince Vakhusth has been published by Brosset, F. ed.: Description géographique de la Georgie. St. Petersburg 1842. A newer edition (in georgean) is edited by Lomouri, T. & N. Berdzenisvili and has been published in Tblisi, 1941. The arms are on an engraving in this work]</ref>

| s1_bayrağı = Nadir_Shah_FlagNadir Shah Flag.svg

| x1_bayrağı = Flag_of_RussiaFlag of Russia.svg

|author = [[Mirzə Rəhim Fəna]]

|year = 2006

| first =Gary Kenneth

| isbn =04159227390-415-92273-9}}</ref> [[fars dili]] (rəsmi)<ref>{{cite book|last1=Swietochowski|first1=Tadeusz|authorlink = Tadeusz Swietochowski|title=Russian Azerbaijan, 1905-19201905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community|date=2004|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=978-05215224580-521-52245-8|page=12|quote=(...…) and Persian continued to be the official language of the judiciary and the local administration [even after the abolishment of the khanates].}}</ref><ref>{{cite book|last1=Pavlovich|first1=Petrushevsky Ilya|title=Essays on the history of feudal relations in Armenia and Azerbaijan in XVI -– the beginning of XIX centuries|date=1949|publisher=LSU them. Zhdanov|page=7|accessdate=3 December 2015|quote=(...…) The language of official acts not only in Iran proper and its fully dependant Khanates, but also in those Caucasian khanates that were semi-independent until the time of their accession to the Russian Empire, and even for some time after, '''was New Persian (Farsi).''' It played the role of the literary language of class feudal lords as well.}}</ref>

| valyutası = [[Abbası]]<ref>Сейфеддини М. А. Монетные клады, найденные в Азербайджане в 1968—19711968–1971 гг. // Нумизматика и эпиграфика. — М.: Наука, 1984. — Т. 14. — С. 131—132.</ref>

| rəhbər_il1 = [[1747]]-[[1765]]1747–1765

| rəhbər_il2 = [[1792]]-[[1820]]1792–1820

'''Şirvan xanlığı''' və ya '''Şamaxı xanlığı''' —[[1747]]—1747-ci ildən [[1820]]-ci ilədək [[Azərbaycan]] ərazisində iqtidarda olmuş dövlət. Paytaxtı [[Şamaxı]] şəhəri, arabir Yeni Şamaxı ([[Ağsu]]), ən sonda isə [[Fit qalası|Fit dağ şəhəri]] olub. Xanlıq şimalda [[Samur çayı]]ndan cənubda [[Kür çayı]]na qədər uzanan geniş ərazini əhatə edirdi. Şərqdə [[Xəzər dənizi]] və [[Bakı xanlığı]], qərbdə [[Şəki xanlığı]] və [[Qarabağ xanlığı]], cənubda isə [[Talış xanlığı]] ilə həmsərhəd idi. Salyan yarımadası və Muğan düzünün bir hissəsi daxil olmaqla xanlığın ərazisi 14500 kv. verstə çatırdı.<ref>Obozrenie…, III hissə, səh.62</ref>

Şirvan xanlığını [[1747]]-ci ildən [[Nadir şah]] Qırxlı-Avşar tərəfindən bu yörəyə vəkil təyin edilmiş [[Hacı Məhəmmədəli xan|Hacı Məhəmmədəli xan]] Sufi Nəbi oğlu Zərnəvai]] idarə edirdi.

[[1786]]-cı ildə [[İbrahimxəlil xan|İbrahimxəlil xan]] Cavanşir]] [[Lənkəran]] xanı ilə birləşib, [[Şirvan]]a yürüş etdi. Onlar Məhəmmədsəid xanı kənarlaşdırıb, yerinə kor qardaşı Ağası xanı hakim qoymaq istəyirdilər.Fətəli xan Qubalı bu yürüşü eşidib [[Salyan]]dan [[Şamaxı]]ya gəldi. Ibrahimxəlil xana təklif etdi ki, Məhəmmədsəid xana toxunmasın. Təklif rədd olundu. Sonra böyük məbləğdə mükafat verib [[Qarabağ]] və [[Lənkəran]] xanlarının Şirvandan çəkilməsinə razı saldı. Acığını Ağası xanın üstünə tökən Fətəli xan ondan zorla 10 min manat pul aldı.

Fətəli xanın əlindən canını götürüb, qaçaraq [[Qarabağ]] xanlığına pənah gətirmiş olan Əsgər bəy, Qasım bəy və Mustafa bəy Ərəşli Şəhabəddin sultan tərəfindən tutularaq qolları qandallanmış halda Fətəli xanın sərəncamına göndərildilər. Onları Fətəli xanın elçisi Məmmədkərim bəylə Hacı Seyid bəy aparırdı.[[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır: "Bu hadisə zamanı Məhımmədsəid xanın oğlanları – Əsgər bəy, Qasım bəy və Ağası xanın oğlu Mustafa bəy Qarabağa qaçmışdılar. Ərəşli Məlikəlinin qardaşı oğlu Şəhabəddin sultan, Məhəmmədhəsən xanın əmrilə onları aldadaraq tutdu. Məhəmmədhəsən xan onların üçünü də buxovlayıb, Fətəli xanin elçisi Məhəmmədkərim bəy Hacı Səfərəli bəy oğlu və öz inanılmış adamı Hacı Seyid bəylə Şirvana göndərdi". (Bax: A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001, səh.198)

Tarixçi sonra qeyd edir ki, bir təsadüf nəticəsində Göyçay ərazisində Hacı Seyid bəy əsirləri azad etdi və Məmmədkərim bəyi zəncirləyib geri döndü. Bu 3 nəfər əvvəlcə Cara və oradan da Avarstana getdi. Orada da qala bilməyən xanzadələr [[Qarabağ]]a və burdan isə Osmanlı dövlətinə yollandılar. [[1789]]-cu ildə Fətəli xanın ölümünü eşidən xanzadələr az sonra Qarabağa qayıtdılar. Onlar Osmanlı sultanından İbrahimxəlil xana mühüm xəbərlər də gətirdilər.

İbrahimxəlil xan Mustafa xanın taxta çıxmasında böyük rol oynamışdı. Bu xanlar bir-birlərinə kömək edirdilər. [[1795]]-ci ildə İbrahimxəlil xan Ağaməhəmməd xan Qovanlı-Qacarın [[Qarabağ]]a yürüşünü eşidib müdafiəyə hazırlaşmağa başladı. Tarixçi [[Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği]] yazır: "(Buna görə İbrahim xan) Qarabağ ellərinin bir parasını Tiflisə, bir parasını isə Şirvan vilayətinə özü təyin etdiyi Mustafa xanın yanına göndərdi.<ref>Qarabağnamələr. 1-ci kitab. Bakı, "Yazıçı", 1989, səh. 122.</ref>

[[1796]]-ci ildə imperatriça II Yekaterina qraf V. A Zubovun baş komandanlığı altında Cənubi [[Qafqaz]]a, [[Azərbaycan]]a 30 min nəfərlik qoşun göndərdi. Qraf Zubov [[Dərbənd]] və [[Quba]]da müəyyən qələbələr əldə etdikdən sonra [[Bakı]]ya gəldi.[[Bakı]] xanı Hüseynqulu xan onun pişvazına çıxdı və təltif edildi. Zubov oradan Mustafa xanın üzərində yeridi. [[Şirvan]] hakimi [[Mustafa xan Xançobanlı]] ona itaət göstərmədi və öz paytaxtını Ağsudan [[Fit dağı]]na köçürdü. Onun əleyhinə Şirvanda üsyan başlandı. Xanın əmisioğlu Qasım xan Məmmədsəid xan oğlu öz kürəkəni Yüzbaşı bəy Hövzinin köməkliyi ilə Mustafa xanın üstünə yeridi. Bu iki tərəfli hücum və xəyanətin qarşısında dayana bilməyəcəyini hiss edən Mustafa xan [[Qarabağ]]a, İbrahimxəlil xanın yanına gedərək ona pənah apardı.

[[1796]]-cı ilin noyabr ayının 9-da [[II Yekaterina]] vəfat etdi və hakimiyyət kürsüsünə oğlu [[I Pavel]] əyləşdi. O rus qoşunun [[Azərbaycan]]dan geri çağırdı və [[1797]]-ci ilin aprelində qraf Zubovu vəzifədən kənarlaşdırdı. Onda Mustafa xan Şuşadan Şirvana qayıtdı və xanlığı əlinə aldı.

[[Mustafa xan Xançobanlı]] [[Şirvan]]da olan qarabağlıları geri göndərmədi. Hələ üstəlik [[Muğan mahalı|MuğanMuğandak]]dakıı [[Qarabağ]] torpaqlarını zəbt etdi.

İbrahimxəlil xan Sisianovla aranı düzəldəndən sonra [[Muğan]] torpaqlarına və [[Şirvan]]da qalan [[Qarabağ]] obalarına görə Mustafa xana qarşı iddia irəli sürdü. Knyazla yazışmağa başlayıb, elçi göndərdi. Elçi kimi [[Vərəndə mahalı|Vərəndə məliyi]] Məlik Cümşüdü yolladı. Onunla göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Şirvanlı Mustafa xanla danışıqlara və onun sizə ünvanladığı tərs cavablarına gəldikdə onu aydınlaşdırmağa izn verdiyiniz üçün təşəkkür edib, alihəzrətin məktubunu almaq şəraitinə nail oldum. Hər şey haqqında xəbərim var, yəni, Mustafa xan yazır ki, Şirvanda olan [[Qarabağ]] ailələri üç hissəyə bölünüblər. [[Cavad (Sabirabad)|Cavad]] və [[Qalaqayın|Muğan]] Şirvana məxsusdur. Əgər kimsə kiməsə üç ya dörd il ruzi verirsə, onda onu mənimsəmək olarmı? Əgər mənimsəmək olarsa, onda istər Mustafa xanın atası, istərsə də Mustafa xanın özü bizim süfrəmizin qırağında güzəran keçiriblər. Çünki bu nəinki Mustafa xanı, hətta onun atasını, bütün qohumları ilə birlikdə on, ya da on beş il bizim torpaqda dolanırdıq. Axırda, hətta onlara müavinət verərək onların xanlığı təsdiq edilən [[Şirvan]]a göndərdim".

== Şirvan xanlığının hərbi-siyasi vəziyyəti ==

Cənubi Qafqaza yürüş edən rus qoşunlarına [[Valerian Zubov]] komandan təyin edilir. Yürüş [[1796]]-cı ilin aprelində başlayır. Avqustda Şamaxı yaxınlığında yerləşən rus qoşunları Yeni Şamaxıya doğru hərəkət edərkən Mustafa xan şəhərdən çıxaraq Fitdağ qalasında sığıncaq tapır. Mustafa xan Hacı Qədir adlı naibinə tapşırır ki, rus qoşunları Şamaxıdan keçib gedənə qədər onlara qarşı heç bir müqavimət göstərməsin. Digər tərəfdən Mustafa xan Zubova qarşı təşkil olunmuş sui-qəsd-də iştirak edir.

|1.||[[Hacı Məhəmmədəli xan Zərnavi]]||1748—17651748–1765

|||[[Məhəmmədsəid xan Xançobanlı]]||1748—17861748–1786

|2.||[[Ağası xan Xançobanlı]]||1765—17681765–1768

|3.||[[Fətəli xan Qubalı]]||1768—17691768–1769

|4.||Abdulla bəy (1770-ci ildən [[Bakı xanlığı]])||1769—17701769–1770

|5.||Eldar bəy||1770—17731770–1773

|||[[Fətəli xan Qubalı]] (təkrar)||1773—17861773–1786

|||[[Ağası xan Xançobanlı]]|(təkrar, 1786-cı ildə öldürüldü)||1778—17861778–1786

|6.||[[Əsgər xan Xançobanlı]]||1786—17891786–1789

|7.||[[Qasım xan Xançobanlı]]||1789—17921789–1792

|8.||[[Mustafa xan Xançobanlı]]||1792—18201792–1820

Şəkil: Shirvan.jpg| Şirvan xanlığı gümüş sikkə 1770-ci il.

Şəkil: Sirvan xanliqi.jpg| Şirvan xanlığı gümüş sikkə 1770-ci il.

Şəkil: Sirvanskoye xanstvo.jpg| Şirvan xanlığı gümüş sikkə 1770-ci il.

Şəkil: Sjirvan khanate.jpg| Şirvan xanlığı gümüş sikkə 1770-ci il.

* M.İ. Əmrahov, Ə. Çingizoğlu, H.İ.Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı: Mütərcim, 2008, 220.səh.

== ==

*[[Fariz Xəlilli]]. [http://axar.az/news/hadise/160677.html Şirvan xanlığının süqutu: özündən sonra qalanlar…] axar.az, 03.043. aprel 2017 {{az}}