Babur: lər arasındakı fərq

|həyat yoldaşı = Aişə Sultan Bəyim <br/> Zeynəb Sultan Bəyim <br/> Məsimə Sultan Bəyim <br/> Maham Bəyim<ref group=q>[[Sultan Hümayun]]un anası</ref> <br/> Dildar Ağa Bəyim <br/> Gülnar Ağa Bəyim <br/> Gülrux Bəyim <br/> Əfqani Ağa Bəyim <br/> Nargül Ağa Bəyim <br/> Salehə Sultan Bəyim

|uşağı = [[Sultan Hümayun]] <small>(oğlu)</small> <br/> Kamran Mirzə <small>(oğlu)</small> <br/> Əsgəri Mirzə <small>(oğlu)</small> <br/> Hindal Mirzə <small>(oğlu)</small> <br/> Fəxr ün-Nisə <small>(qızı)</small> <br/> Gülrəng Bəyim <small>(qızı)</small> <br/> Gülbədən Bəyim <small>(qızı)</small> <br/> Gülçöhrə Bəyim <small>(qızı)</small> <br/> Altun Bişik <small>(oğlu olduğu düşünülür)</small>

|titul_3 = Böyük Moğol İmperiyasının <br/> I hökmdarı

'''Qazi Zahirəddin Məhəmməd Babur''' ({{Dil-fa|ﻇﻬﻴﺮﺍﻟﺪﻳﻦ محمد}} ; ''al-ṣultānu 'l-ʿazam wa 'l-ḫāqān al-mukkarram bādshāh-e ġāzī'') ([[14 fevral]] [[1483]]<ref name="Babar">[http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Mughals/Babar.html "Babar"]. Manas. University of California Los Angeles.</ref> -— [[26 dekabr]] [[1530]]) — [[Böyük Moğol İmperiyası]]nın qurucusu və ilk hökmdarıdır. Baburun Çağatay türkcəsində yazdığı və həyatından xronoloji olaraq bəhs etdiyi [[Baburnamə]] əsəri Türk ədəbiyyatı tarixində önəmli yerə sahibdir. ''Xətti Babur'' deyilən yazı sistemini təkmilləşdirən Babur eyni zamanda Çağatay türkcəsində yazılmış ədəbiyyatın [[Əlişir Nəvai]]dən sonra ən böyük şairi hesab olunur.<ref>F. Lehmann: [http://www.iranicaonline.org/articles/babor-zahir-al-din Zahir-al-Din Mohammad Babor]. In Encyclopaedia Iranica. Online Ed. December 1988 (updated August 2011). "BABOR, ZAHIR-AL-DIN MOHAMMAD (6 Mo?arram 886-6886–6 Jomada I 937/14 February 1483-261483–26 December 1530), Timurid prince, military genius, and literary craftsman who escaped the bloody political arena of his Central Asian birthplace to found the Mughal Empire in India. His origin, milieu, training, and education were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results."</ref>

Babur ata tərəfdən [[Teymurilər]] sülaləsindən, ana tərəfdən isə [[Çingizlilər]] sülaləsindəndir. Baburun atası [[Əmir Teymur]]un nəvəsi olan Ömər Şeyx Mirzə Barlas idi.<ref>"Mirza Muhammad Haidar". Silk Road Seattle. University of Washington. "On the occasion of the birth of Babar Padishah (the son of Omar Shaikh)"</ref> Baburun anası isə [[Çingizlilər]] nəslindən olan Yunus xanın<ref>The Babur Nama in Englis, Zahiru'd-din Mubammad Babur Padshah Ghdzt, ANNETTE SUSANNAH BEVERIDGE</ref> qızı Qutluq Nigar xanım idi.<ref>Lal, Ruby (2005). Domesticity and power in the early Mughal world. Cambridge: Cambridge University Press. p. 69. ISBN 9780521850223.</ref>

Baburun ata tərəfdən mənsub olduğu Teymurilər sülaləsinin əsasını qoyan [[Əmir Teymur]] əslən [[barlaslar|barlas]] boyundandı. Barlaslar [[Orta Asiya]]da yaşayan türkləşmiş<ref>Encyclopædia Britannica, [http://search.eb.com/eb/article-7271 "Timur"], Online Academic Edition, 2007. Quotation: "Timur was a member of the Turkicized Barlas tribe, a Mongol subgroup that had settled in Transoxania (now roughly corresponding to Uzbekistan) after taking part in Genghis Khan's son Chagatai's campaigns in that region. Timur thus grew up in what was known as the Chagatai khanate." ...…</ref><ref>G.R. Garthwaite, "The Persians", Malden, ISBN 978-1-55786-860-2, MA: Blackwell Pub., 2007. ([http://books.google.de/books?id=RpiywbMvG5gC&pg=RA1-PA148&dq=Timur+Turkic+speaking&hl=tr&sig=9tWp001dj7GoDBdAjveeJclsQD8 p.148])</ref> [[monqollar|monqol]]<ref name="B.F. Manz 1989, p. 28">B.F. Manz, The rise and rule of Tamerlan, Cambridge University Press, Cambridge 1989, p. 28: "...… We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai's regiments ...… These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes -— Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir ...…"</ref><ref name="M.S. Asimov 1998, p. 320">M.S. Asimov & C. E. Bosworth, History of Civilizations of Central Asia, UNESCO Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: "… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …"</ref> boyu idi. ''Monqolların gizli tarixi'' ({{Dil-ru|Монголын Нууц Товчоо}}) adlı əsərə görə [[barlaslar]] [[borucigin]]lərlə bir soydan gəlir. Karçar barlaslar barlas e3boyunun qurucu əcdadlarıdır.<ref name="B.F. Manz 1989, p. 28"/> ''Monqolların gizli tarixi'' [[XIII əsr]]də [[Ögedey xan]]a yazılmış epik əsərdir. Bu əsərdə göstərilir ki, Karçar barlaslar eyni zamanda [[Çingiz xan]]ın əcdadı olan əfsanəvi monqol lideri Bodonçirin nəslindən gəlir.<ref>The Secret History of the Mongols, transl. by I. De Rachewiltz, [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Chapter I] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070223125400/http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm |date=2007-02-23 }}</ref>

Babur [[14 fevral]] [[1483]]-cü ildə hal hazırda [[Özbəkistan]]da yerləşən [[Əndican]] şəhərində anadan olub.<ref name="Babar">[http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Mughals/Babar.html "Babar"]. Manas. University of California Los Angeles.</ref> Bu müddətdə artıq [[Teymurilər dövləti]] özünün keçmiş qüdrətini itirmiş, yalnız [[Mərkəzi Asiya]]nın kiçik bir bölgəsində hakimiyyətini qoruya bilmişdi. Babur [[1494]]-cü ildə atasının ölümündən sonra 12 yaşında olərkən [[Fərqanə]]yə hakim oldu.<ref>Khair, Tabish (6 January 2006). Other Routes: 1500 Years of African and Asian Travel Writing. Signal Books. p. 162. ISBN 1-904955-11-8.</ref> O, [[Fərqanə]] hakimi olduqdan sonra [[Səmərqənd]] hakimi olan əmisi Sultan Əhməd və [[Daşkənd]] hakimi olan dayısı Məhəmməd [[Fərqanə]]yə hücum etdilər.<ref>Lal, Ruby (25 September 2005). Domesticity and Power in the Early Mughal World. p. 69. ISBN 0-521-85022-3. "It was over these possessions, provinces controlled by uncles, or cousins of varying degrees, that Babur fought with close and distant relatives for much of his life."</ref> Babur atasının sərkərdələrinin köməyi ilə bu hücumları dəf edə bildi.

Babur [[1497]]-ci ildə [[Səmərqənd]]i ələ keçirdi.<ref name="Ewans, Martin 2002">Ewans, Martin (September 2002). Afghanistan: A Short History of Its People and Politics. HarperCollins. ss. 26–7. ISBN 0-06-050508-7.</ref> Buna baxmayaraq [[Şeybani xan]]la mübarizədə uğur qazanmayaraq məğlub oldu.<ref>Ewans, Martin (September 2002). Afghanistan: A Short History of Its People and Politics. HarperCollins. pp. 26–7. ISBN 0-06-050508-7.</ref><ref>[http://depts.washington.edu/silkroad/texts/babur/babur1.html "The Memoirs of Babur"]. Silk Road Seattle. University of Washington. Retrieved 2006-112006–11-08. "After being driven out of Samarkand in 1501 by the Uzbek Shaibanids...Shaibanids…"</ref> [[1501]]-ci ildə [[Səmərqənd]]i yenidən ələ keçirsə də, [[1503]]-cü ildə [[özbəklər]] növbəti dəfə şəhəri tutdular. [[Şeybani xan]] [[Teymurilər]] soyundan gələn şəxslərin idarə etdiyi bölgələri bir-bir ələ keçirdi. Nəticədə [[Teymurilər]] önəmli şəhərləri olan [[Səmərqənd]], [[Buxara]] və [[Herat]]dakı hakimiyyətini itirdilər. Bölgədə [[Teymurilər]] sülaləsindən yalnız Babur hakimiyyətini qoruya bilmişdi. Buna baxmayaraq Babur da [[Şeybani xan]]la mübarizədə uğur qazanmayaraq [[Pamir dağları]] istiqamətində geri çəkilmişdi. Ətrafına 20000 əsgər topladıqdan sonra Hindiquş dağlarını keçərək [[Kabil]]ə daxil oldu və burada özünü şah elan etdi.<ref name="Ewans, Martin 2002"/> Babur ilk dəfə [[1508]]-ci ilin [[sentyabr]] ayında Hindistana yürüş etdi. Üç ay davam edən bu yürüş nəticəsində Babur xeyli qənimət əldə etdi və Hindistanla yaxından tanış olmaq fürsətini qazandı.

[[Şeybani xan]] [[1510]]-cu ildə<ref>SAVORY, ROGER. [http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ]</ref> baş vermiş [[Mərv döyüşü]]ndə [[Şah İsmayıl]]a məğlub oldu və öldürüldü. Babur yaranan fürsətdən istifadə edərək keçmiş torpaqlarını geri qaytarmaq üçün [[Səfəvilər]]lə yaxınlaşdı.<ref>Sicker, Martin (August 2000). The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege in Vienna. p. 189. ISBN 0-275-96892-8. "Ismail was quite prepared to lend his support to the displaced Timurid prince, Zahir ad-Din Babur, who offered to accept Safavid suzerainty in return for help in regaining control of Transoxiana."</ref> Səfəvilərin də köməyi ilə [[1512]]-[[1513]]1512–1513-cü illərdə [[Buxara]] və [[Səmərqənd]] ələ keçirildi.<ref name="Mahajan, V.D. 2007 pp. 428">Mahajan, V.D. (2007). History of medieval India (10th ed.). New Delhi: S Chand. pp. 428–429. ISBN 8121903645.</ref> Baburun [[Səfəvilər]]lə yaxınlaşması uzun müddət davam etmədi. [[1514]]-cü ildə baş vermiş [[Çaldıran döyüşü]]ndə [[Şah İsmayıl]]ın [[I Səlim|Sultan Səlim]]ə məğlub olmasından sonra [[özbəklər]]ə olan Səfəvi təzyiqi azaldı. Bundan sonra Babur [[özbəklər]]in hücumları qarşısında geri çəkilməyə məcbur olmuş və [[Səfəvilər]]in dəstəyini itirmişdi.

[[Səmərqənd]]də möhkəmlənə bilməyən Babur cənuba irəliləyərək [[1518]]-ci ildə Cənubi Əfqanıstana yürüş etdi. Bu yürüşdə Xeybər keçidini keçərək [[Sind əyaləti|Sind]] bölgəsini ələ keçirdi. [[1519]]-cu ilin [[noyabr]] ayında 1500 nəfərlik birliklə Sind çayını keçdi və [[Pişəvər]] ətrafına yaxınlaşdı. Babur 5 dəfə [[Pəncab]] bölgəsinə yürüş edərək buranı özünə tabe etdi.<ref>Satish Chandra, Medieval India:From Sultanat to the Mughals, Vol. 2, 28.</ref><ref>Eraly 2007, p. 27–29.</ref> [[1522]]-ci ildə [[Qəndəhar]] zəbt edildi. Babur [[21 aprel]] [[1526]]-cı ildə Panipat döyüşündə Dehli sultanı İbrahim Ludinin qüvvələri ilə qarşılaşdı. İbrahim Ludinin qüvvələri sayca üstün olsa da,<ref>(Davis 1999, pp. 181, 183, 184 183)</ref> Baburun ordusunda odlu silah vardı.<ref group=q>Baburun ordusunda Osmanlı zabiti olan Mustafa Ruminin rəhbərlik etdiyi bir artilleriya taboru mövcuddu.</ref><ref>Butalia, Romesh C. The Evolution of the Artillery in India: From the Battle of Plassey to the Revolt of 1857, (Allied Publishing Limited, 1998), p. 16.</ref> Bu döyüşdə İbrahim Ludi ağır məğlubiyyətə uğradı və öldürüldü.<ref name="Mahajan, V.D. 2007 pp. 428"/><ref>Chandra, Satish. Medieval India: From Sultanat to the Mughals, Vol. 2, (Har-Anand, 2009), pp. 27-3127–31.</ref><ref>Szczepanski, Kallie. [http://asianhistory.about.com/od/warsinasia/a/FirstbattleofPanipat.htm "The First Battle of Panipat"]</ref> Babur bu qələbədən sonra [[Dehli]] və [[Aqra]]nı ələ keçirdi. [[Aqra]] şəhəri dövlətin mərkəzi oldu. Panipat döyüşündəki qələbə tarixçilər tərəfindən dövlətin əsasının qoyulması kimi qəbul olunur. Qələbədən sonra [[Aqra]]ya daxil olan Babur özünü Hindistanın hakimi elan etdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html |access-date=2014-10-10 |archive-date=2013-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131203012014/http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/hint-diyarindaki-turk-devleti-baburluler-aralik-2010.html |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.turkcebilgi.org/bilim/genel-tarih/baburluler-babur-imparatorlugu-gurganiyye-devleti-31601.html</ref>

Baburun Panipat döyüşündə qələbə qazanması hinduları narahat edirdi. [[15 fevral]] [[1527]]-ci ildə Rana Saqanın başçılıq etdiyi hindu ordusu ilə Baburun qüvvələri arasında Kanya döyüşü baş verdi. Babur sayca özündən üstün olan hindu qüvvələrini məğlub etdi. Bu döyüş Baburun müsəlman olmayan bir hökmdara qarşı qələbə qazandığı ilk döyüş idi. Bu qələbə onu məşhurlaşdırdı və Babur özünə ''Qazi'' titulu götürdü.<ref>Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9.</ref><ref>Mahajan, V.D. (2007). History of medieval India (10th ed.). New Delhi: S Chand. pp. 432–436. ISBN 8121903645.</ref>

Babur hakim təbəqənin türk olduğunu bilsə də, yerli xalqa -— hind xalqına hörmət etmişdir. O, bu ölkənin adət-ənənəsinə, idarəçilik sisteminə əsla toxunmamışdır. Bununla da əhalinin və məmurların rəğbət və dəstəyini qazanmışdır.

== Ölümü və mirası ==

[[Şəkil:Babur Cruise Missle at Ideas 2008.jpg|thumb|Böyük Moğol İmperiyasının əsasını qoymuş Baburun şərəfinə adlandırılan [[Pakistan]] istehsalı qanadlı raket. <small>IDEAS beynəlxalq müdafiə sərgisi. ([[2008]]).</small>]]

Babur [[26 dekabr]] [[1530]]-cu ildə [[Aqra]]da 47 yaşında olarkən öldü. Yerinə oğlu [[Sultan Hümayun]] keçdi. Babur əvvəlcə öldüyü [[Aqra]] şəhərində dəfn olunmuşdu. [[1539]]-cu ildə Baburun vəsiyyəti yerinə yetirildi və məzarı [[Kabil]] şəhərində yerləşən Babur bağlarına köçürüldü. [[1646]]-ci ildə [[Sultan Şahcahan|Sultan Cahan şah]] tərəfindən Baburun məzarı üzərində türbə tikildi. Türbəyə [[1842]]-ci ildə baş verən zəlzələdə zərər dəysə də, müxtəlif bərpa işləri aparılmışdır.

Babur öldükdən sonra ''Həzrəti Firdövsi Məkan'' və ''Həzrəti Giti-Sitani'' adları ilə xatırlanmışdır. Baburun əsasını qoyduğu dövlət [[1857]]-ci ilə qədər varlığını davam etdirə bildi. Baburun irsinə sahib çıxan dövlətlər arasında [[Hindistan]], [[Pakistan]], [[Özbəkistan]] və [[Qırğızıstan]] kimi dövlətlər vardır.

[[Türkiyə]]də Baburun xatirəsinə büstlər qoyulmuşdur və yanında ona aid olduğu iddia olunan bayraq dalğalanmaqdadır. İlk sınaqları [[2005]]-ci ildə həyata keçirilən [[Pakistan]]a aid qanadlı raket ''Babur'' adlanırdı.<ref>[http://lenta.ru/news/2007/12/11/babur/ Пакистан повторно испытал крылатую ракету]</ref> [[Özbəkistan]]da Babura heykəllər qoyulmuşdur. Hal hazırda [[Özbəkistan]]da yerləşən və Baburun anadan olduğu [[Əndican]] şəhəri ''Babur yurdu'' olaraq tanınır. Bu şəhərdə Babura həsr olunmuş xatirə parkında onun simvolik məzarı və muzeyi vardır.<ref>[http://www.uznews.net/news_single.php?lng=uz&cid=0&nid=3476 "Stamps in Honor of the Great Leader (in Uzbek)".] Uznews. 2008-022008–02-08.</ref><ref>[http://www.uzbekistan.or.kr/bbs/board.php?bo_table=news&wr_id=878 "Grandeur and Eternity: Zahiriddin Muhammad Bobur in Minds of People Forever"]. Embassy of Uzbekistan in Korea.. 2011-022011–02-22.</ref> [[Qırğızıstan]]ın [[Oş]] şəhərində yerləşən Süleyman dağındakı Baburun evi pir kimi ziyarət olunur. İnanca görə evdəki mehraba istiqəmətlənmiş diz izləri Babura məxsusdur. Baburun Süleyman dağındakı evinə çıxan yolda inanclarla bağlı müxtəlif ayinlər icra olunur.

| Hökmdar = Babur<br/>[[Şəkil:Babur.2.jpg|100 px]]

| Sələf = [[Şəkil:Timurid.svg|100 px]]<br />[[Teymurilər dövləti]]

| Xələf = [[Şəkil:Painting of Humayun, c. 1700.jpg|100 px]]<br />[[Sultan Hümayun]]