Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Araz Yaquboglu Böyük Moğol İmperiyasının hökmdarlarının siyahısı səhifəsinin adını Böyük Moğol İmperiyası hökmdarlarının siyahısı olaraq dəyişdi. |
təkmilləşdirmə, yeniləmə |
||
Sətir 1:
'''Böyük Moğol İmperiyasının hökmdarlarının siyahısı''' - [[Böyük Moğol İmperiyası]]nı idarə etmiş hökmdarların ümumi siyahısı. [[Böyük Moğol İmperiyası]]nın əsası [[1526]]-cı ildə qoyulmuşdur. Dövlətin ilk hökmdarı [[Babur]] şahıdır. Sonuncu hökmdar isə [[II Bahadır Şah]] olmuşdur. [[Böyük Moğol İmperiyası]] mövcud olduğu 332 il ərzində 19 hökmdar tərəfindən idarə edilmişdir.
[[XVI əsr]]in əvvəlində Şimali Hindistan Böyük Moğol İmperiyasının təsiri altına düşdü.<ref>Robb, P. (2001), A History of India, London: Palgrave, ISBN 978-0-333-69129-8</ref> Moğollar yerli idarə üsulunu tamamilə aradan qaldırmadı və bunun əvəzinə daha balanslaşdırılmış, mərkəzləşdirilmiş və vahid sistemə malik bir idarə üsulu bərqərar etdilər.<ref>Asher, C. B.; Talbot, C (1 January 2008), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8</ref><ref>Robb, P. (2001), A History of India, London: Palgrave, ISBN 978-0-333-69129-8</ref> Xüsusilə [[Böyük Əkbər]]in hakimiyyəti illərində özlərinin tarixi qəbilə əlaqələrini qoruyub saxlamaqla onlara tabe olan ərazilər çərçivəsində fars mədəniyyətini öz mədəniyyələri ilə birləşdirdilər.<ref>Metcalf, B.; Metcalf, T. R. (9 October 2006), A Concise History of Modern India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-68225-1</ref> Moğolların iqtisadi siyasəti kənd təsərrüfatından gələn gəlirə əsaslanırdı.<ref>Asher, C. B.; Talbot, C (1 January 2008), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8</ref> Vergilər əsasən möhkəm nizamlanmış gümüş valyuta ilə ödənilirdi,<ref>Stein, B. (16 June 1998), A History of India (1st ed.), Oxford: Wiley-Blackwell, ISBN 978-0-631-20546-3</ref> bu isə əkinçilərin və sənətkarların böyük əmək bazarına daxil olmasına kömək edirdi.<ref>Asher, C. B.; Talbot, C (1 January 2008), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8</ref> İqtisadiyyatda nisbi sabitlik [[XVII əsr]] ərzində imperiya tərəfindən qorunub saxlanıla bildi. Marata, Racput və Sikh kimi şimali və qərbi Hindistanda məskunlaşan sosial-ictimai qruplar hərbi və idarəedici sahələrdə maraqlı idilər və bu onlara sonradan hərbi təcrübə qazandırdı.<ref>Metcalf, B.; Metcalf, T. R. (9 October 2006), A Concise History of Modern India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-68225-1</ref> İmperiya ərazisində ticarətin genişlənməsi Hindistanın cənub və şərq sahilləri boyu siyasi və iqtisadi elitanın yüksəlməsinə şərait yaratdı.<ref>Metcalf, B.; Metcalf, T. R. (9 October 2006), A Concise History of Modern India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-68225-1</ref> İmperiya parçalandıqca bu elitanın üzvləri öz aralarında mərkəzi hakimiyyətdən xəbərsiz əlaqələr qura bilirdilər.<ref>Asher, C. B.; Talbot, C (1 January 2008), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8</ref>
Dövlətin əsasının qoyulması [[Babur]]un [[Dehli sultanlığı]]nın hökmdarı İbrahim Ludi üzərində Panipat döyüşündə ([[1526]]) əldə etdiyi qələbə ilə ələqələndirilir. İmperiya öz yüksəlişinin ən pik həddinə [[Sultan Övrəngzeb (Aləmgir)|Sultan Övrəngzeb]]in hakimiyyəti illərində çatır və onun ölümündən sonra ([[1706]]) səriştəsiz hökmdarların hakimiyyəti altında bu inkişaf sürəti yavaşlamağa başlayır. İmperiyanın parçalanması kiçik Marata İmperiyası ordusu ilə Dekan döyüşündə<ref>Kincaid, Dennis (1937). The Grand Rebel: An Impression of Shivaji, Founder of the Maratha Empire. London: Collins. pp. 72–78, 121–125.</ref> böyük itki verilməsi ilə başlayır və bu məğlubiyyət Benqal, Bopal, Oud, Karnatik, Rampur və Heydərabadın nəvvablarının və Əfqanıstan hakiminin öz müstəqilliklərini elan etməsi ilə nəticələnir.<ref>Brown, Katherine Butler (January 2007). "Did Aurangzeb Ban Music? Questions for the Historiography of his Reign". Modern Asian Studies 41 (1): 79.</ref> [[1818]]-ci ildə baş vermiş III Anqlo-Marata müharibəsindən sonra imperiyanın sərhədləri [[Dehli]] ilə hüdudlanır və taleyi həmin ildə Hindistan üsyanı zamanı Dehlinin ələ keçirilməsi ilə həll olunur.<ref> Wilson Hunter, Sir William. The Indian Empire: Its People, History, and Products. p. 315.</ref>
İmperiyanın “klassik dövr”ü [[1556]]-cı ildə [[Böyük Əkbər]]in taxta çıxması ilə başlayır. Əkbərin və oğlu [[Sultan Cahangir|Cahangirin]] hakimiyyəti dönəmində imperiya dini harmoniya ilə yanaşı iqtisadi inkişaf yaşayır və hökmdarlar yerli dinlər və adət-ənənələrlə maraqlanırlar. [[Böyük Əkbər]] həm də eyni zamanda uğur qazanmış bir sərkərdə idi. O, həmçinin hindu racputlardan hərbi birləşmə yaratmışdı. Bəzi Racput hakimləri şimal-qərbi Hindistanda Moğolların hücumlarına müqavimət göstərməyə davam edirdilər, lakin onların əraziləri [[Böyük Əkbər]] tərəfindən zəbt edilmişdir. Böyük Moğol İmperiyasının hökmdarlarının böyük əksəriyyəti müsəlman idi. Ancaq [[Böyük Əkbər]] ömrünün geri qalan hissəsində və ondan sonra oğlu [[Sultan Cahangir|Cahangir]] yeni din olan “Din-i-İlahi”nin davamçıları olmuşlar və bu din “Ain-ə-Əkbəri Dabestan-e Mazaheb” kimi dini kitabda qeydə alınmışdır.<ref>Roy Choudhury, Makhan Lal. The Din-i-Ilahi:Or, The Religion of Akbar.</ref>
Dövlətin beşinci hökmdarı olan [[Sultan Şahcahan|Cahan şahın]] hakimiyyət illəri Moğol memarlığında qızıl dövr idi. O, bir neçə memarlıq abidəsinin yaradılmasına göstəriş vermişdir. Bunlardan ən məşhuru kimi [[Aqra]]dakı [[Tac Mahal]]la yanaşı yenə Aqradakı Moti məscidini, Qırmızı qalanı, [[Dehli]]dəki Cama məscidini və Lahor qalasını misal göstərmək olar. Böyük Moğol İmperiyası ərazisinin ən böyük həddinə [[Sultan Övrəngzeb (Aləmgir)|Sultan Övrəngzeb]]in hakimiyyəti illərində çatdı və yenə onun hakimiyyəti dövründə Şivaji Bosalın başçılıq etdiyi Marata hərbi üsyanına görə imperiyanın sonuncu eniş dövrü başladı. Hakimiyyəti boyunca cənubda qazanılmış qələbələr hesabına Böyük Moğol imperiyasının əraziləri cənuba doğru genişləndi, ölkənin əhalisi 150 milyona (təxminən bütün dünya əhalisinin ¼-i qədər), [[ÜDM]] isə indiki valyuta ilə təqribən 90 milyard ABŞ dollarına çatdı.<ref>Richards, John F. (March 18, 1993). Johnson, Gordon; Bayly, C. A., eds. The Mughal Empire. The New Cambridge history of India: 1.5. I. The Mughals and their Contemporaries. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1, 190. ISBN 978-0-521-25119-8.</ref><ref> [http://www.youtube.com/watch?v=P-Ygz9VbiE0 Warrior Empire: The Mughals] (DVD). The History Channel. October 31, 2006.</ref>
[[XVIII əsr]]in ortalarında Maratalar Böyük Moğol İmperiyasının ordularını məğlub edirdilər və bu qələbələrə görə Dekandan Benqala qədər olan ərazilərə nəzarət edirdilər. Daxili narazılıqlar Benqal, Bopal, Oud, Karnatik, Rampur, Heydərabad nəvvablarının və Əfqanıstan hakiminin öz müstəqilliklərini elan etməsinə görə daha da artmışdı. [[1739]]-cu ildə Moğollar Karnal döyüşündə [[Nadir şah]]ın qüvvələri tərəfindən məğlub edilmişdilər.<ref>Dupuy, R. Ernest and Trevor N. Dupuy, The Harper Encyclopedia of Military History, 4th Ed., (HarperCollinsPublishers, 1993), 711.</ref> Bunun nəticəsində paytaxtları qarət edilmiş və əllərindən alınmışdı. Bu isə onların süqutunu sürətləndirmişdir. Növbəti əsr ərzində Böyük Moğol İmperiyasının gücü məhdudlanmış və sonuncu imperator [[II Bahadır Şah]]ın dövründə isə yalnız Şahcahanabad şəhəri ilə məhdudlanmışdır. O, [[1857]]-ci ildə baş vermiş [[Sipahilər üsyanı (1857-1859)|Sipahilər üsyanı]]na kömək etməkdə günahlandırılmış, sonralar [[ingilislər]] tərəfindən xəyanətə məcbur edilmiş və həbs olunaraq [[Birma]]ya sürgün edilmişdir.<ref>Dalrymple, The Last Mughal, p. 145 fn</ref> Beləliklə [[1857]]-ci ildə Böyük Moğol İmperiyası süqut etmiş, torpaqları [[Britaniya Hindistanı]]nın tərkibinə qatılmışdır.
== Baburilərin mənşəyi haqqında ==
Böyük Moğol İmperiyasının əsası [[Babur|Zahirəddin Mahmud Babur]] ({{lang-fa|ﻇﻬﻴﺮﺍﻟﺪﻳﻦ محمد}} ; ''al-ṣultānu 'l-ʿazam wa 'l-ḫāqān al-mukkarram bādshāh-e ġāzī'')<ref>[http://dawn.com/2011/01/02/past-present-emperors-new-names/ Emperors new names (title) Mirza], the title of Mirza and not Khan or Padishah, which were the titles of the Mongol rulers.</ref> tərəfindən qoyulmuşdur.<ref>Richards, John F. (1995), [http://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC The Mughal Empire,] Cambridge University Press, p. 6, ISBN 978-0-521-56603-2</ref><ref>Schimmel, Annemarie (2004), [http://books.google.com/books?id=N7sewQQzOHUC The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture, Reaktion Books], p. 22, ISBN 978-1-86189-185-3</ref><ref>Balabanlilar, Lisa (15 January 2012), [http://books.google.com/books?id=7PS6PrH3rtkC Imperial Identity in Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia], I.B.Tauris, p. 2, ISBN 978-1-84885-726-1</ref><ref>Bose, Sugata Bose; Ayesha Jalal (2004). [http://books.google.com/books?id=qMJIuHL9ksAC&pg=PA28 Modern South Asia: History], Culture, Political Economy. Routledge. p. 28. ISBN 978-0-203-71253-5.</ref> [[Babur]] ata tərəfdən [[Teymurilər]] sülaləsindən, ana tərəfdən isə [[Çingizlilər]] sülaləsindəndir. [[Babur]]un atası [[Əmir Teymur]]un nəvəsi olan Ömər Şeyx Mirzə Barlas idi.<ref> "Mirza Muhammad Haidar". Silk Road Seattle. University of Washington. "On the occasion of the birth of Babar Padishah (the son of Omar Shaikh)"</ref> Baburun anası isə [[Çingizlilər]] nəslindən olan Yunus xanın<ref>The Babur Nama in Englis, Zahiru'd-din Mubammad Babur Padshah Ghdzt, ANNETTE SUSANNAH BEVERIDGE</ref> qızı Qutluq Nigar xanım idi.<ref>Lal, Ruby (2005). Domesticity and power in the early Mughal world. Cambridge: Cambridge University Press. p. 69. ISBN 9780521850223.</ref>
[[Babur]]un ata tərəfdən mənsub olduğu Teymurilər sülaləsinin əsasını qoyan [[Əmir Teymur]] əslən [[barlaslar|barlas]] boyundandı. Barlaslar [[Orta Asiya]]da yaşayan türkləşmiş<ref>Encyclopædia Britannica, [http://search.eb.com/eb/article-7271 "Timur"], Online Academic Edition, 2007. Quotation: "Timur was a member of the Turkicized Barlas tribe, a Mongol subgroup that had settled in Transoxania (now roughly corresponding to Uzbekistan) after taking part in Genghis Khan's son Chagatai's campaigns in that region. Timur thus grew up in what was known as the Chagatai khanate." ...</ref><ref>G.R. Garthwaite, "The Persians", Malden, ISBN 978-1-55786-860-2, MA: Blackwell Pub., 2007. ([http://books.google.de/books?id=RpiywbMvG5gC&pg=RA1-PA148&dq=Timur+Turkic+speaking&hl=tr&sig=9tWp001dj7GoDBdAjveeJclsQD8 p.148])</ref> [[monqollar|monqol]]<ref>B.F. Manz, The rise and rule of Tamerlan, Cambridge University Press, Cambridge 1989, p. 28: "... We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai's regiments ... These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes - Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir ..."</ref><ref>M.S. Asimov & C. E. Bosworth, History of Civilizations of Central Asia, UNESCO Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: "… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …"</ref> boyu idi. ''Monqolların gizli tarixi'' ({{lang-ru|Монголын Нууц Товчоо}}) adlı əsərə görə [[barlaslar]] [[borucigin]]lərlə bir soydan gəlir. Karçar barlaslar barlas boyunun qurucu əcdadlarıdır.<ref>B.F. Manz, The rise and rule of Tamerlan, Cambridge University Press, Cambridge 1989, p. 28: "... We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai's regiments ... These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes - Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir ..."</ref> ''Monqolların gizli tarixi'' [[XIII əsr]]də [[Ögedey xan]]a yazılmış epik əsərdir. Bu əsərdə göstərilir ki, Karçar barlaslar eyni zamanda [[Çingiz xan]]ın əcdadı olan əfsanəvi monqol lideri Bodonçirin nəslindən gəlir.<ref>The Secret History of the Mongols, transl. by I. De Rachewiltz, [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Chapter I]</ref>
[[Orta Asiya]]nın yerli əhaliləri ilə sıx əlaqələrə görə [[barlaslar]] arasında [[İslam]] dinindən başqa digər dinlərə ([[Buddizm]], [[Şamanizm]]) də inananlar yaşayırdı.<ref>M.S. Asimov & C. E. Bosworth, History of Civilizations of Central Asia, UNESCO Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: "… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …"</ref> Bu sıx əlaqələr mədəni cəhətdən bir-birlərindən təsirlənmələrinə və qarışmalarına səbəb olmuşdu. Bu kimi səbəblərdən [[monqollar|monqol]] mənşəli boy olan [[barlaslar]] [[monqol dili]]ndən başqa çağataycanı da ([[Türk dilləri]]nin [[uyğur dili|uyğur]] mənşəli bir növü; [[ərəbcə|ərəb]] və [[farsca|fars]] dillərindən də təsirlənmiş<ref>G. Doerfer, [http://www.iranica.com/newsite/articles/v5f4/v5f4a002.html "Chaghatay"], in Encyclopædia Iranica</ref> və çağdaş [[özbəkcə]]nin<ref>Allworth, Edward (1994). Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, a Historical Overview. Duke University Press, 72. ISBN 0-8223-1521-1</ref><ref>Khayrulla Ismatulla, "Modern literary Uzbek", Bloomington, Indiana University Press. 1995</ref> yaranmasında rol oynamışdı) geniş şəkildə istifadə edirdilər. [[Babur]]un ölümündən sonra çağataycanın istifadə olunması getdikcə azalmış və əvəzinə [[fars dili]], daha sonra da [[urdu dili]]ndən istifadə olunmuşdur.<ref> Robert L. Canfield, Robert L. (1991). Turko-Persia in historical perspective, Cambridge University Press, p.20. "The Mughals-Persianized Turks who invaded from Central Asia and claimed descent from both Timur and Genghis – strengthened the Persianate culture of Muslim India".</ref>
== Siyahı ==
Sətir 195 ⟶ 213:
== İstinadlar ==
{{İstinadlar|3}}
<references/>
[[Kateqoriya:Böyük Moğol İmperiyası hökmdarları| ]]
[[Kateqoriya:Böyük Moğol İmperiyası]]
| |||