}}</ref> [[Britaniya imperiyası|Britaniya]], Fransa, [[İtaliya krallığı|İtaliya]] qoşunları desant qoşunlarını çıxararaq ölkənin bir sıra ərazilərini işğal etmişdilər. 1919-cu ilin mayında [[Yunanıstan]] ordusu [[İzmir]]ə [[İzmirdə Yunanıstan desantı|desant endirdikdən]] sonra [[Türkiyə]]də komandir [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşanın]] başçılığı ilə [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi|milli azadlıq hərəkatı]] başlamışdır.<ref>{{cite bookharvnb|Həsənli|2017|p=161}}</ref>

Mudros barışığından sonra [[Osmanlı ordusu|Osmanlı qoşunları]] Azərbaycanı tərk etmişdi, lakin Azərbaycandakı Türkiyə faktoru aradan qalxmamışdı. Türkiyənin ölkədəki nüfuzunun bariz göstəricisi [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Ordusu|Azərbaycan ordu sıralarına]] qoşulmuş keçmiş Osmanlı hərbi qulluqçuları və məktəb müəllimləri vasitəsilə müşahidə olunurdu. Bundan əlavə, Kamal Paşa Antanta dövlətlərinə qarşı başlatdığı azadlıq hərəkatı Azərbaycanda yerli əhali arasında Türkiyənin nüfuzu yenidən yüksəltmişdi.<ref name=":1">{{Citeharvnb|Svetoxovski|2004|p=161}}</ref> bookTürkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi Azərbaycan ictimaiyyətinin müxtəlif təbəqələrindən əhəmiyyətli və artan dəstək almışdı. Tərəfdarlar arasında [[Türkiyə milliyətçiliyi|Türkiyədə milliyyətçilərin]] yerini sonda "[[gənc türklər]]"in alacağına inanan [[Panislamizm|panislamçılar]], Türkiyədə baş verənləri qlobal [[Antiimperializm|antiimperialist]] hərəkatın başlanğıcı kimi qiymətləndirən [[Solçuluq|solçular]], dar [[Azərbaycan milliyətçiliyi]]nə qarşı olanlar var idi.<ref name=":3" />

}}</ref> O, daha sonra [[Dağıstan]]da [[Anton Denikin|Denikinə]] qarşı döyüşə qatılmış, [[Dağlılar Respublikası]] süqut etdikdən sonra [[Bakı]]ya köçmüşdür. Nuru Paşa 1919-cu ilin sentyabrında burada yarırəsmi Türkiyə Xalqının Nümayəndəliyini yaratmışdı. Bu nümayəndəliyin əsas məqsədi [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi|Türkiyədə mübarizəyə]] dəstək, o cümlədən Azərbaycandan maliyyə yardımı axtarmaq idi. Buna baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti bu məsələdə fikir ayrılığına düşmüş və nəticədə ingilislərin özgəninkiləşdirilməsi ilə bağlı narahatlıqlara görə aydın mövqe nümayiş etdirməkdən çəkinmişdi.<ref name=":1" /> Bu ərəfədə Kazım Qarabəkir Azərbaycana ultimatum irəli sürmüşdü. Şərtlərə görə, Türkiyədəki hərəkət qələbə çalacaq, "tez vəya gec erməniləri əzərək Qafqaza hakim olacaq", "Antantanın Ermənistan və Azərbaycana əsgər göndərəcəyi halda körpülər və tunellər dağıdılacaq, hərbi ləvazimatlara əl qoyulacaq", Azərbaycan bolşeviklər ilə razılığa gələcək və son olaraq, [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Ordusu|Azərbaycan ordusu]] "bolşeviklərin [[Arpaçay]] sahillərinə qədər gəlməsinə mane olmayacaq".<ref>{{cite bookharvnb|Qarabəkir|2006|p=328}}</ref>

Bu hadisədən sonra Azərbaycanda türkiyəlilər [[Hümmət Partiyası|hümmətçilər]] ilə əlaqə qurmağa başlamışdılar. Burada danışıqları aparan Nuru yox, Mustafa Kamala daha yaxın olan Fuad Sabit idi.<ref>{{harvnb|Svetoxovski|2004|p=161-162}}</ref> O, oktyabr ayında Mustafa Kamalın tapşırığı ilə mart ayında Bakıda [[Türkiyə Kommunist Firqəsi]]ni təsis etmişdi. Partiyanın əsas məqsədlərindən biri də [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökuməti|Ankara hökuməti]] ilə sovet hökumətinin yaxınlaşmasına təkan vermək idi.<ref name=":5">{{harvnb|Svetoxovski|2004|p=178}}</ref><ref name="busky">{{Cite book

}}</ref> Onlar həmçinin, bolşeviklər ilə ittifaq qurmağa çalışan başqa bir qrup – [[Karakol cəmiyyəti]]ni sıxışdıraraq regionda türkiyəli kommunistlərin yeganə səlahiyyətli təmsilçisi olmağı planlaşdırırdılar.<ref>{{harvnb|Ağayev|2008|p=173}}</ref> Fuad Sabit burada həmçinin, sovet casusları ilə əməkdaşlıq edərək Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əleyhinə fəaliyyət göstərirdi.<ref>{{harvnb|Ağayev|2008|p=164}}</ref> Bundan başqa, Bakıda türkiyəlilərdən formalaşmış üçüncü bir kommünist qrupa [[Mustafa Sübhi]] rəhbərlik edirdi.<ref>{{cite book

Digər tərəfdən, Nuru Paşa bolşeviklərə qarşı güclü həvəs göstərirdi və 1918-ci ilin iyunundan [[Müsavat Partiyası|Müsavat]] hökumətinə qarşı dərin düşmənçilik bəsləyirdi. O, Azərbaycanda siyasi təsirini genişləndirmək üçün [[İttihad Partiyası]] ilə sıx əlaqə qurmuşdu. Nuru Paşa müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulmasına qarşı çıxan həm sağçı, həm də solçu qüvvələrin koalisiyasını təmsil etməyə başlamışdı.<ref name=":4">{{Citeharvnb|Svetoxovski|2004|p=164}}</ref> bookAzərbaycandakı türkiyəli zabitlər Bakıda rejimin dəyişməsini səbirsizliklə gözləyirdilər, çünki onlar inanırdılar ki, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Sovet Azərbaycanı]] [[Bolşevizm|bolşevik]] Rusiyasını kamalçı Türkiyəyə yaxınlaşdıracaqdı.<ref name=":6">{{harvnb|Svetoxovski|2004|p=177}}</ref> Ənvər Paşanın əmri ilə yaradılmış [[Karakol cəmiyyəti]] 1919-cu ilin noyabrında qurucularından [[Baha Səid bəy]]i Bakıya göndərmişdi.<ref name=":11" />

}}</ref> Azərbaycan kommunistləri Türkiyədə milli azadlıq hərəkatının rezonansından istifadə edərək xalq arasında yayılmış panislamçı və pantürkçü ritorikaya toxunmuşdular. Onlar öz təbliğatları ilə Azərbaycanı Britaniyanın kukla dövləti olmaqda günahlandırmış və Türkiyə ilə apardıqları müharibəyə istinad edərək britaniyalıların Azərbaycanın müstəqilliyində o qədər də maraqlı olmadıqlarını bildirmişdilər.<ref>{{Cite bookharvnb|Svetoxovski|2004|p=172}}</ref>

1919-cu ilin dekabrında [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası]]nın sədri [[Nəsib bəy Yusifbəyli]]nin [[II Yusifbəyli hökuməti|ikinci hökuməti]] Azərbaycan ictimaiyyətində Türkiyəyə qarşı hökm sürən əhval-ruhiyyəyə reaksiya olaraq Ankara hökumətinə maddi dəstək vermişdi<ref name=":4" /> Həmçinin, 1920-ci ilin martında Nəsib bəy Yusifbəyli şəxsi vəkili Mehmet Əli bəyin vasitəsilə cəmi 1,400,000 [[Fransa frankı]] dəyərində 12 neft çeki göndərmişdi. Bundan əlavə, həmin ay Azərbaycan hökuməti tərəfindən Türkiyəyə yardım kampaniyasına başladılmışdır. Nəticədə, dəstək əlaməti olaraq Türkiyəyə göndərmək niyyəti ilə 3,000 İngiltərə lirəsi sürətlə Bakı İstiqraz Bankına yatırılmışdır.<ref>{{citeharvnb|Ağayev|2008|p=169-170}}</ref> bookBuna baxmayaraq, kamalçıların Azərbaycana münasibətinə çox az təsir göstərmiş və Azərbaycanda yaşayan türkiyəlilərin vətəndaşının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini mahiyyətcə zəiflədən fəaliyyətlərə əl atmasının qarşısını ala bilməmişdi.<ref name=":4" />

[[Tadeuş Svetoxovski]]nin fikrinə görə, Türkiyə hökuməti və onların Cənubi Qafqazdakı nümayəndələri Azərbaycan hökumətinin həssas diplomatik vəziyyətinə çox az əhəmiyyət vermişdilər. Kamal özü həssas Cənubi Qafqaz respublikalarının nəhayət Rusiya hakimiyyətinə qayıdacağına inandığını ifadə etmişdi və bu fikir Türkiyədə geniş yayılmışdı.<ref name=":2" /> O, [[Kazım Qarabəkir]] Paşa ilə birlikdə Türkiyənin Cənubi Qafqaz ilə bağlı böyük strategiyasının ümumi məqsədlərini açıqlamışdı. Onlara görə, Türkiyənin müstəqillik mübarizəsinin maraqları [[Ermənistan Demokratik Respublikası|Ermənistanın]] sıxışdırılmasını, [[Gürcüstan Demokratik Respublikası|Gürcüstanın]] neytrallığını və [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti|Azərbaycanın]] sovet sisteminə daxil olmasını tələb edirdi.<ref>{{Citeharvnb|Svetoxovski|2004|p=162–163}}</ref> bookQərbyönümlü elitanın idarə etdiyi Azərbaycan Türkiyə milliyətçilərinin nəzərində "Britaniya siyasətinin aləti və Türkiyəni dost Rusiyadan ayıran sədd" idi.<ref name=":3">{{harvnb|Svetoxovski|2004|p=163}}</ref> Kazım Qarabəkir özü [[Müsavat Partiyası|Müsavat]] hökumətini [[İstanbul]]da [[Kürəkən Fərid Paşa]] rəhbərliyindəki Osmanlı hakimiyyəti ilə eyniləşdirirdi.<ref>{{harvnb|Qarabəkir|2006|pp=503-504}}</ref>

[[II Yusifbəyli hökuməti|Yusifbəyli hökuməti]] ölkə daxilindəki daxili çağırışların öhdəsindən gələ bilmədiyi üçün 1 apreldə istefa vermişdir. Bu, [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası]]nın müvəqqəti və son sədri [[Məmmədhəsən Hacınski]]yə yeni hökumət yaratmaq imkanı vermişdi. [[Xəlil Kut|Xəlil Paşa]] "Türkiyənin dostu və Britaniyanın düşməni" hesab etdiyi Hacınskinin ölkədə kommunistlərin dəstəyini təmin etmək cəhdlərini dəstəkləmişdi. Hacınski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində kommunist ünsürləri daxil etməklə [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası|Rusiya]] üçün məqbul bir hökumət qurmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu.<ref name=":5" /> Hər halda, bir çox türkiyəli və azərbaycanlı kommunist Qızıl Ordunun Azərbaycana müdaxiləsinin əleyhinə idilər və onların iştirakı olmadan hökumətin dəyişəcəyinə inanırdılar.<ref name=":7">{{Cite bookharvnb|Svetoxovski|2004|p=179}}</ref>

1920-ci ilin yazında mövcud siyasi şəraiti nəzərə alaraq Türkiyə milli azadlıq hərəkatının rəhbərləri [[Paris Sülh Konfransı]] tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması və Antantanın Türkiyə ilə Sovet Rusiyası arasında hər hansı ittifaqın qarşısını almaq cəhdlərini kamalçılara qarşı həyata keçirilən tədbirlər kimi şərh etmişdilər. Bu düşüncə Qafqazda fəaliyyət göstərən türkiyəli kommunistlərdən Azərbaycan hökuməti ilə ingilislərin bolşevizmə qarşı əməkdaşlığı barədə alınan məxfi məlumatlarla daha da möhkəmlənmişdi.<ref name=":9">{{citeharvnb|Həsənli|2017|p=160}}</ref> bookBakı əməliyyatından bir az əvvəl [[Serqo Orconikidze|Orconikidze]] [[Vladimir Lenin|Leninə]] və [[Georgi Çiçerin|Çiçerinə]] məlumat vermişdi ki, Türkiyədə milli hərəkatın lideri Mustafa Kamal Paşa Azərbaycandan Britaniyanın potensial hücumlarından qorunmaq üçün sovet qoşunlarının Türkiyə ilə sərhədlərə daxil olmasına icazə verməsini xahiş etmişdi.<ref name=":8" />

Xəlil Paşa və Fuad Sabitin də iştirak etdiyi koordinasiya konklavı zamanı Azərbaycanda baş verən böhran ilə bağlı Türkiyənin siyasətinin əsas istiqamətlərini əks etdirən qətnamə qəbul edilmişdi.<ref>{{Citeharvnb|Svetoxovski|2004|p=178-179}}</ref> bookQətnamədə üç əsas məqam var idi:<ref name=":7" />

}}</ref> Buna baxmayaraq, reallıqda bunun heç bir təsiri olmamışdı. Səlahəddin Tansəl, [[Salahi Sonyel]], [[Aclan Sayılqan]], [[Doğan Avcıoğlu]] və digər türkiyəli tədqiqatçıların [[Qızıl Ordu]]nun türkiyəlilərin köməyi ilə işğal etdiyi fikrini müdafiə edirlər.<ref name=":12">{{citeharvnb|Ağayev|2008|p=177}}</ref> bookOdur ki, [[Türkiyə Kommunist Firqəsi]]nin üzvlərindən yaradılmış Türk Qızıl Ordusunun bir neçə kiçik bölməsi Azərbaycanın işğalında iştirak etmişdi.<ref>{{статья

}}</ref> Odur ki, Bakıya girən Qızıl Ordu tərkibində türk əsgərləri var idi.<ref name=":14" /> Bundan başqa, bu dövrdə Azərbaycanda dəmiryoluna, parlamentin mühafizəsinə nəzarət, eləcə dənizdəki qüvvələr tamamilə türk zabitlərinin əlində idi.<ref>{{cite bookharvnb|Rəsulzadə|1991|p=42}}</ref>

Eyni zamanda, Mustafa Kamal Paşa Türkiyə Böyük Millət Məclisi adından [[Novorossiysk]] vasitəsilə sovet hökumətinə məktub göndərmişdi. Məktubda qeyd edilənlərə görə, Türkiyə "imperialist hökumətlər ilə mübarizə və məzlumları azad etmək kimi ümumi məqsəd üçün səylərini və hərbi hərəkətlərini rus bolşevikləri ilə əlaqələndirmək" məsuliyyətini öz üzərinə götürür, "imperialist Ermənistana qarşı döyüş əməliyyatlarına başlamağa" söz verir və "Azərbaycan Respublikasının sovet respublikalarına qoşulmasını" təmin edirdi.<ref>{{cite bookharvnb|Həsənli|2017|p=160-161}}</ref>

Ankara hökumətinin müsavatçı Azərbaycanı devirmək üçün bolşeviklər ilə əməkdaşlıq etməsi [[Azərbaycan milliyətçiliyi|Azərbaycan milliyətçiləri]] arasında məyusluğa səbəb olmuşdu. [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti|Azərbaycan Parlamentinin]] 19 aprel 1920-ci ildə keçirilən görüşündə müxalifət üzvlərindən biri "Türkiyədə iki hökumət var. Bir [[Ərzurum]]da, bir [[İstanbul]]da. Niyə tam başqa bir siyasət izləyən Mustada Kamal Paşanın yanına nümayəndə göndərmirsiniz?" deyərək iqtidarın səssizliyinə öz etirazını bildirmişdi.<ref name=":11">{{cite bookharvnb|Ağayev|2008|p=171}}</ref>

}}</ref> Xəlil Paşa azərbaycanlıları inandırmağa çalışırdı ki, Qızıl Ordu qüvvələri sadəcə bu ərazilərdən keçərək [[Qarabağ]]a, [[Ermənistan Demokratik Respublikası|Ermənistana]] və nəhayət, [[Kiçik Asiya|Anadoluya]] irəliləyərək [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]]nə qoşulacaqdılar.<ref name="auto">{{harvnb|Svetoxovski|2004|p=179-180}}</ref> Ajiotaj ölkədə qeyri-bolşevik əsas siyasi qüvvələrə, ittihadçılar və solçu müsavatçılara güclü təsir göstərmişdi.<ref name=":0">{{Cite book

}}</ref>}}Azərbaycan kommunistləri Hacınskinin yeni hökumətin formalaşdırılması ilə bağlı təkliflərini rədd etmək qərarına gəlmişdilər. Bununla belə, onlar ölkə miqyasında bolşevik üsyanı qaldırmaq cəhdlərinə maneə olmadığı halda onun gələcəkdə yeni hökumət yaratmaq təklifini rədd etməyəcəklərini bildirmişdilər.<ref>{{Citeharvnb|Svetoxovski|2004|p=180}}</ref> bookRəsulzadə kommunistlərin ultimatumunu qəbul etməyin əleyhinə olduğunu bildirmişdi. O, xüsusi səlahiyyətlərə malik "radikal deputatlar hökuməti"nin yaradılması ideyasının tərəfdarı idi. Rəsulzadə belə bir hökumətin öz mübarizəsində Türkiyə ilə və inqilabçı Rusiya ilə səmərəli əməkdaşlıq edə biləcəyinə inanırdı. O, Müsavat Partiyasının nümayəndəsi kimi məsələ ilə bağlı iradlarını bildirərək bəyan etmişdi.<ref>{{harvnb|Svetoxovski|2004|p=181-182}}</ref>

}}</ref> Başqa bir azərbaycan tarixçi Mehman Ağayev bunu inkar edir, [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökuməti|Ankara hökumətinin]] Aprel işğalında birbaşa əlaqəsi olmadığını qeyd etmişdir.<ref>{{cite bookharvnb|Ağayev|2008|p=181}}</ref>

}}</ref> [[Baha Səid]]in rəhbərlik etdiyi "Yardım alayı"nın iştirak etdiyi bu əməliyyat [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] tərəfindən də xatırlanır.<ref>{{citeharvnb|Rəsulzadə|1991|p=44}}</ref> bookSovet dövlət xadimləri [[Serqo Orconikidze]] və [[Sergey Kirov]] sonrakı dövrlərdə bildirmişdilər ki, "hərbi çevriliş zamanı bir qrup əsgər ilə stansiyanı zəbt etmiş Azərbaycan dəniz işləri komissarının və türk kommunistinin fəaliyyətlərinin burada böyük təsiri olmuşdur". Onlar əməliyyat zamanı hökumət nümayəndələrinin ölkədən qarşısını aldıqlarına görə [["Qırmızı bayraq" ordeni (Azərbaycan SSR)|"Qırmızı bayraq" ordeni]] ilə təltif edilmişdilər.<ref>{{книга

Aprel işğalından sonra [[Xəlil Kut|Xəlil Paşa]] əhəmiyyətli nüfuz qazanmış və təkcə Azərbaycanda deyil, bütün [[Rusiya]]da və bütün [[Qafqaz]] regionunda tanınmışdı. Onun nüfuzu hətta [[Avropa]] mətbuatının səhifələrinə qədər uzanırdı.<ref name=":10">{{citeharvnb|Həsənli|2017|p=163}}</ref> bookTürkiyə Bakı əməliyyatının uğurlu olduğunu 1 may 1920-ci ildə öyrənmişdir.<ref>{{harvnb|Ağayev|2008|p=175}}</ref> 3 mayda "[[Türkiyə]] kommunist bolşeviklərindən Azərbaycan xalqına" başlıqlı bəyanat yayılmışdır və burada [[azərbaycanlılar]]a yeni hökuməti dəstəkləməyə çağırış edilmişdir.<ref name="VG" /> 14 avqustda [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]ndə çıxış edən qurumun sədri [[Mustafa Kamal Atatürk]] [[Qızıl Ordu]]nun Şərq cəbhəsini yarması, [[Şimali Qafqaz]]da maneəsiz irəliləməsi və Azərbaycanı işğal etməsi məsələsini "bizim hədəf təyinatı, təsirimiz və ləyaqətimiz" adlandırmışdır.<ref>{{книга

}}</ref> Bundan başqa, Rusiya bolşevikləri ilə Azərbaycanla bağlı danışıqlar zamanı Türkiyə nümayəndə heyəti [[Azərbaycanda neft sənayesi|Bakının neft ehtiyatları]] ilə bağlı həlledici məsələ qaldırmışdı. Türkiyə Azərbaycandan sabit və etibarlı neft tədarükü mənbəyini təmin etməkdə maraqlı idi.<ref>{{cite bookharvnb|Həsənli|2017|p=305}}</ref>

}}</ref> Bu ərəfələrdə Mustafa Kamal Paşanın diplomatik nümayəndəsi [[Məmduh Şövkət Esendal]] [[Birinci Şərq Xalqları Qurultayı|Bakıda Birinci Şərq Xalqları Qurultayında]] iştirak etməyə cəhd etmişdi. Buna nail olmaq üçün o, Ömər Lütfi adlı hərbi attaşe ilə 15 avqustda Ankaradan yola düşmüş, qurultay başa çatdıqdan sonra Bakıya gələ bilmişdilər. Hər halda, Mustafa Kamal Paşa Azərbaycanda diplomatik nümayəndəliyin yaradılmasına böyük əhəmiyyət verirdi. O, Qarabəkir Paşaya göndərdiyi teleqramda Sovet Azərbaycanının Ankarada səfirliyinin açılmasının Bakı diplomatik nümayəndəliyinin Türkiyənin Azərbaycanda tam səlahiyyətli səfirliyinə çevrilməsi demək olduğunu vurğulayırdı.<ref>{{citeharvnb|Həsənli|2017|p=186}}</ref> bookEsendal 31 mart 1924-cü il tarixinə qədər diplomatik vəzifədə çalışmışdı. O zaman Türkiyə SSRİ-nin yaranması və xarici siyasi funksiyaların Moskvaya verilməsi ilə əlaqədar diplomatik nümayəndəliyini bağlamaq məcburiyyətində qalmışdı.<ref>{{harvnb|Həsənli|2017|p=187}}</ref>

Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən sonra Rəsulzadə Stalinin tapşırığı ilə Moskvaya çağırılmışdı, lakin o, 1922-ci ildə Rusiyadan qaçmağa nail olmuş və Azərbaycan mühacirət hərəkatında bir milli lider kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Rəsulzadə, bir çox başqaları kimi, azərbaycanlı siyasi mühacirlər üçün əlverişli məkana çevrilən Türkiyəyə sığınmışdı.<ref>{{Cite bookharvnb|Svetoxovski|2004|p=185}}</ref>

=== ədəbiyyatƏdəbiyyat ===

{{Refbegin|2}}

*{{citeCite book