Uvays Axtayev
Uvays Majidoviç Axtayev (rus. Ува́йс Мажи́дович Ахта́ев; 26 dekabr 1930 – 12 iyun 1978, Qroznı) — sovet basketbolçusu. Basketbol üzrə SSRİ millisinin üzvü. 1947–1957-ci illərdə Almatı şəhərinin "Burevestnik" komandasında çıxış edirdi.
| Uvays Axtayev | ||||
|---|---|---|---|---|
| rus. Увайс Ахтаев | ||||
| Mövqeyi | mərkəz | |||
| Boyu | 236 sm | |||
| Çəkisi | 160—200 | |||
| Vətəndaşlığı | ||||
| Doğum tarixi | 26 dekabr 1930 | |||
| Vəfat tarixi | 12 iyun 1978 (47 yaşında) | |||
| Vəfat yeri | ||||
| ||||
26 dekabr 1930-cu ildə Çeçen-İnquş MSSR Şatoy rayonunun Vaşendaroy kəndində anadan olub. 23 fevral 1944-cü ildə Karaqandaya (Qazaxıstan SSR) deportasiya edildi. Uşaqlıqda həmyaşıdları arasında çox da fərqlənmirdi. Yeniyetməlik dövründə sürətlə böyüməyə başladı. Sürgün zamanı təxminən 2 metr boya sahib idi.[1]
Sürgünün ilk illərində bir çox çeçen və inguş aclıq və çətinlik üzündən öldü. Yaşamaq üçün təzə yerə köçürdülmüşlər dəfələrlə yemək və odun oğurlamaq məcburiyyətində qalırdılar. Sobanı yandırmaq üçün şpalları daşıyan Axtayev milis tərəfindən yaxalanmışdır. Normal insanın cəmi bir ədə şpalı qaldırdığı halda 14 yaşlı gənc dördünü birdən qaldırmışdır, bu hal da milislərdə təcüb hiss doğurmuşdur. İdman ilə məşğul olan milislərdən biri Axtayevi həbsxana yerinə idman seksiyasına apardı.[1]
1946-cı ilin yayında Lvov şəhərindəki institutların və texniki bədən tərbiyəsi məktəblərinin Spartakiadasında iştirak etmişdir, orada disk atma yarışlarında iştirak etdi, sərbəst güləş yarışlarında iştirak etmək üçün Moskvaya yollanmışdır. Boks, alət atıcılığı və digər idman növlərində özünü sınamışdır.[1]
Basketbol məşqçisi Isaak Kopeleviçin təklifi ilə Axtayev Almatıya köçdü və basketbolla məşğul olmağa başladı. 1947-ci ildə Leninqrad şəhərindəki bədən tərbiyəsi institutlarının və texniki məktəblərin Spartakiadasında basketbolçu kimi iştirak etdi. O, "Burevestnik" (Almatı) komandasını təmsil edirdi.
Həmin vaxt Axtayev dünyanın ən uzun basketbolçusuydu.[2] O, eyni zamanda SSRİ -də topu yuxarıdan iki əli ilə səbətə qoya bilən ilk oyunçu idi və meydança boyu ötürmə verən ilk oyunçu idi.[3]
Matçların birində rəqiblərdən biri onun boyuna çatmaq üçün komanda yoldaşının çiyinlərinə qalxmışdır. Oyun zamanı Axtayevi qıdıqlamağa çalışırdı. Leninqradın "SKA" komandası ilə oyundan əvvəl basketbolçu "Burevestnik" oyunçularının yerləşdiyi yataqxanaya gəlib kart oynamağı təklif etdi. Oyun səhər altıya qədər davam etdi. Nəticədə, Axtayev səhəri gün yaxşı oyun sərgiləyə bilmədi. "Dinamo Tbilisi" ilə qarşılaşmada gürcü oyunçu Abaşidze ona təzyiq göstərməyə çalışdı. Axtayev güya bilmədən onun ayağının üstünə basdı. Abaşidze yıxıldı və huşunu itirdi. Bir dəfə rəqiblər Axtayevin formasını və ayaqqabılarını oyundan əvvəl oğurladılar. Axtayev oyuna adi bir köynəkdə, tumanda və dabanları qoparılmış çəkmələrdə çıxmışdır. Axtayevin geyim və ayaqqabı ölçülərini (58 ölçüsü) tapmaq çətin iş idi.[4]
"Qulliver"i görmək istəyən insan sayı o qədər çox idi ki, onların sayına uyğun tutumlu olan idman zalları mövcud deyil idi. Onunla əlaqəli hər şeylə maraqlanan bir çox insan onun arxasıyca gedirdi. O, restoranda nahar edəndə yoldan keçənlər pəncərələrə yapışırdılar. O, boyuna görə çox qida qəbul eləməsə də, gündə 15 litrə qədər maye içirdi.[3] Axtayevin çəkisi, müxtəlif mənbələrə görə, 160[4] ilə 200[3] kq arasında dəyişirdi. Ona Qulliver rolunda bir filmə çəkilmək təklif olundu, ancaq çəkiliş günlərinin yarışma tarixləri ilə üst-üstə düşdüyünü biləndə o, imtina etdi.[1]
1954-cü ildə SSRİ millisinə əlavə olunsa da, millinin forması ilə bir oyuna belə çıxmadı. Helsinkidə keçirilən 1952 Olimpiya Oyunları öncəsi Lavrenti Beriya ona şərt qoydu ki, əgər millidə oynamaq istəyirsənsə milliyətin və adını dəyişməlisən. Axtayev bu şərtlər altında millidə iştirak etməyə razı olmadı. Məşqçi Aleksandr Qomelski Axtayevi millidə iştirakını təmin etmək istəsə də, bu məqsədə nail ola bilmədi. Sonradan o, intervyularından birində bildirmişdir: "Əgər Axtayevi beynəlxalq yarışlara buraxsaydılar, biz çoxdan dünya çempionu olardıq".[1]
1953-cü ildə bölüşdürmə nəticəsində Axtayevə Moskviç-400 maşını düşdü. Avtomobildən rahat istifadə etməsi üçün onu ciddi şəkildə dəyişdirmək gərəkirdi: üstü qaldırmaq, asqını gücləndirmək, qabaq oturacağı çıxarmaq. Ancaq dəyişiklikdən sonra da Axtayev maşına çətinliklə sığırdı. Maşını həyat yoldaşı sürürdü. Sonradan onun daha iki avtomobili oldu: "Pobeda" və "Volqa".[4]
1957-ci ildə şəkərli diabet diaqnozu qoyulduqdan sonra oynamağı dayandırdı. 1959-cu ildə Qroznıya köçdü. Çeçen-İnquşetiya kişi və qadın milli komandalarının baş məşqçisi idi. Onun məşqçiliyi altında kişilərdən ibarət komanda Şimali Qafqaz və Zaqafqaziya Kubokunu qazanmışdır, qadınlardan ibarət komanda isə SSRİ çempionatının birinciliyində çıxış edirdi.[1]
1973-cü ilə qədər məşqçi işləyirdi ki, bədbəxt hadisə nəticəsində sonra ayağını qırıldığı üçün bu fəaliyyətini dayandırdı. Bu sınıqdan sonra o, sağala bilmədi. 12 iyun 1978-ci ildə vəfat etdi. Ölümündən əvvəl məzarının adi ölçüdə olmasını istədi: "Yaşadığım müddətdə insanlar mənə baxaraq çox təngə gətirirdilər. Ölümümdən sonra da bunun davam etməsini istəmirəm. Xahişi yerinə yetirildi və məzarının harada olduğunu yalnız qohumları bilir.[4]
Həyat yoldaşının adı Tamara idi. Onlar uşağı olmadı. Axtayevlər övladlığa uşaq götürmək istəsələr də bu iş alınmadı. Ərinin ölümündən sonra Tamara Axtayeva hər şeyin ərini xatırladığı bir evdə yaşaya bilmədi və bir otaqlı mənzilə köçdü.[4]
- 1993-cü ildə Çeçenistanın Orconikizde adına ən böyük stadionuna Uvays Axtayevin adı verildi (sonrada dağıdıldı);[5]
- 1978–1990-cı illərdə Qroznıda Axtayevin xatirəsinə Ümumittifaq turniri keçirilirdi;[1]
- 2011-ci ilin əvvəlində və sonunda Çeçenistan Axtayevin xatirəsinə iki dəfə respublika turnirinə ev sahibliyi etdi. Lakin sonradan maliyyə çatışmazlığı səbəbindən turnirə ləğv edildi.[1]
- 2013-cü ildə yazıçı Səid Bitsoev "Basketbol giqantı. Uvays Axtayevin triumfu və tragediyası" kitabını nəşr etdi.[6]
- 12 sentyabr 2017-ci ildə Qroznıda Uvais Axtayev adına voleybol sarayının açılışı oldu.[7]
- Uvais Axtayevin şərəfinə Çeçenistan Respublikasının Şatoy rayonunun Şatoy kəndində yerləşən idman kompleksinin adı verilmişdir.[8]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Мовлади Абдулаев. "Чеченский великан советского баскетбола". Chechensport.com (rus). 2013-03-13. 2014-05-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-28.
- ↑ "Топ 10 самые высокие баскетболисты мира". DekaTop.com (rus). 2013-09-06. 2020-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-28.
- ↑ 1 2 3 Эрик Аубакиров. "Великан с душой ребёнка". «Экспресс К» (rus). 2012-05-19. 2012-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-28.
- ↑ 1 2 3 4 5 Эрик Аубакиров. "Великан с сердцем ребёнка". Wsport.free.fr (rus). 2009. 2009-11-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-28.
- ↑ Мовлади Абдулаев. "Чеченский великан советского баскетбола". chechensport24.com. 2013-03-13. 2017-03-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-28.
- ↑ "В Грозном состоялась презентация книги Саида Бицоева о великом чеченском баскетболисте Увайсе Ахтаеве". 2014-05-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-07.
- ↑ "В Грозном открылся Дворец волейбола имени Увайса Ахтаева". grozniy.bezformata.ru. 2017-09-12. 2017-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-26.
- ↑ sportkompleks_shatoy. "Фото". Instagram (rus).