Utanma
Utanma[1] və ya xəcalət — mənfi emosiya; insanın hər hansı bir hərəkətin, motivin və ya keyfiyyətin müəyyən bir mühitdə qəbul edilmiş normalara və ya qəbul edilən gözləntilərə uyğun gəlməyə biləcəyini hiss və dərk etməsi.
Utanma insanın utandığı şeyin sosial qəbuledilməzliyi hissi ilə əlaqələndirilir. Utanc duyğusunun yaranması üçün bizə utandığımız şeyin real və ya dərk edilmiş şahidlərinə ehtiyacımız var. Şahidlər olmadıqda utanc hissi yaranmır, lakin bu zaman günahkarlıq hissi yarana bilər. Utanma insanların öz səhvlərini gizlətmələrinə və ya inkar etmələrinə səbəb olan mənəvi və ya sosial emosiya kimi təsvir edilən diskret əsas duyğudur[2][3]. Utanma həm də özünü mənfi qiymətləndirmə ilə bağlı xoşagəlməz özünüdırk emosiyası kimi də təsvir edilə bilər[4].
Platona görə, utanma “pis söz-söhbətlərdən qorxmaqdır”; utanmanın oxşar tərifi Aristoteldə də var[5].
K.E.İzard , müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən verilmiş utanc hissinin bir sıra xüsusiyyətlərinə istinad edərək, onları aşağıdakı kimi ümumiləşdirir[6]:
Utanma insanın öz "mən"ini və öz "mən"inin fərdi xüsusiyyətlərini dərk etməsinin kəskin və ağrılı təcrübəsi ilə müşayiət olunur. İnsan kiçik, çarəsiz, təmkinli, emosional olaraq əsəbi, axmaq, dəyərsiz və s. görünür. Utanma müvəqqəti məntiqli və effektiv düşünmə qabiliyyətinin olmaması, çox vaxt uğursuzluq və məğlubiyyət hissi ilə müşayiət olunur. Utanan insan hisslərini sözlə ifadə edə bilmir. Sonradan o, mütləq doğru sözləri tapacaq və utancın onu dilsiz qoyduğu anda nə deyə biləcəyini dönə-dönə təsəvvür edəcək. Bir qayda olaraq, utanc hissi kəskin uğursuzluq hissi, tam fiasko ilə müşayiət olunur. Bu hiss öz üslubumuzda düşünüb ifadə edə bilməməyimizdən irəli gəlir. Utanma xüsusi növ yadlaşma yaradır. İnsan öz vicdanının deşici baxışlarından gizlənə bilməyən utanc alovunda yananda çox tənha olur. O, həqiqətən də ətrafdan uzaqlaşıb, ən azı o mənada ki, əvvəlki kimi asanlıqla başqasına müraciət edə, onunla mənasız ifadələr mübadiləsi apara bilmir.
Utancma fenomeninin öyrənilməsində maraq insan orqanizmində utancın necə ifadə olunduğu sualını nəzərdən keçirməyə başlayan Çarlz Darvinin tədqiqatında əhəmiyyətli təkan almış təkamül biologiyasıdır[7]. Darvin sualları daha açıq şəkildə ortaya qoydu:
- utanma hissinin mənşəyi haqqında;
- onun tədricən inkişafı haqqında [8] .
Maraqlanan sualın özü deyil, daha çox onun formalaşdırılmasıdır. Utanma hissi anadangəlmə sayılmalıdır, yoxsa tərbiyə və irsi qazanılmış vərdişlər vasitəsilə formalaşıb?
Ola bilsin ki, daha vacib olanı, insanlarda normal və anormal, müxtəlif yaşlarda[9] və cinsdən asılı olaraq utancın inkişaf tarixinin araşdırılmasıdır. Psixoloji ədəbiyyatda bu mövzuda məntiqli şərhlərə rast gəlmək olar, lakin bu mövzuda ən zəngin materialı əxlaqi dəliliyi müalicə edən psixiatriya verir; Erotomaniya və cinsi hisslərin təhrifinə aid olan psixiatriya ədəbiyyatı sahəsi xüsusilə vacibdir[10][11][12], utanc hissi ilə cinsi sfera ilə sıx əlaqəsi var.
Tipik olaraq, 5 yaşına qədər uşaqda utanma hissi yaranır və bu, öz bədənini hiss etmə ilə sıx bağlıdır. Qordon Allport hesab edirdi ki, insanın öz bədənini hiss etməsi körpəlikdən formalaşmağa başlayır və həyat boyu özünüdərkin əsası olaraq qalır. İntim utanc hissinin olmaması fərdin şəxsiyyətinin inkişafına mane olan amildir və çox vaxt psixi pozğunluq və ya xəstəliyin əlamətidir.
Əgər insanda həyanın fərdi inkişaf tarixi maraqlı tədqiqat mövzusu kimi çıxış edə bilərsə, o zaman utanc haqqında fikirlərin müxtəlif xalqlar arasında müxtəlif dövrlərdə baş verdiyi dəyişikliklər daha maraqlıdır. Ümumiyyətlə, görünür ki, utanc ideyasının tədricən təkmilləşməsi və təvazökarlığın özünün tədricən dərinləşməsi faktı sübuta yetirilə bilər. Aşağı inkişaf mərhələsində olan vəhşi xalqların və xalqların heyrətamiz həyasızlığı haqqında faktlar həm antropoloqlar, həm də bir çox səyyahlar tərəfindən nəql olunur, baxmayaraq ki, burada istisnalar var, necə ki, yüksək inkişaf mərhələsində olan xalqlar arasında dərin mənəvi tənəzzül dövrləri var[13][14][15][16][17] .
Təvazökarlıq hissi ilə əlaqədar olaraq, ədəbiyyat tarixçiləri Laprad və Bizenin təbiət hissi ilə bağlı etdiklərini etməlidirlər: material son dərəcə zəngindir və xalq psixologiyası deyilən Völkerpsychologie-də hazırlıq işində heç bir çatışmazlıq yoxdur.[18][19][20]. Məsələn, Aristotelin “Nikomax etikası” əsərində utanc haqqında müzakirələri nə qədər heyrətamizdir və onların xristianlığın baxışlarından nə qədər fərqli olması, şübhəsiz ki, utanc anlayışının dərinləşməsinə kömək etmişdir[21][22] .
Ən məşhur, geniş yayılmış və ictimaiyyət tərəfindən bəyənilənlər arasında psixoanaliz kimi elmi bilik sahəsinin, o cümlədən onun müxtəlif istiqamətlərinin əsərləri var. Söhbət, ilk növbədə, müəllifləri Freyd, Adler, Horni, Fromm və bir çox başqalarından gedir. Psixoanaliz çərçivəsində utanma “...psixi həyatın strukturunda ali səlahiyyət sahibinin...daxili senzura funksiyasını yerinə yetirən”in şüursuz hərəkət edərək fərdin davranışını tənzimləyən fəaliyyətinin nəticəsi hesab edilir. Bütövlükdə[23], və erkən uşaqlıq dövründə formalaşan və həyatı boyu insanı müşayiət edən əxlaqi norma və münasibətləri təmsil edir.
Danimarkalı psixoloq İlse Sandın fikrincə, ayıb və utanma hissləri çox vaxt fərdin uşaqlıq illərində həvəsləndirilməyən emosiyaların nümayiş etdirilməsi lazım olan vəziyyətlərdə yaranır.
- ↑ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- ↑ Tracy, Jessica; Robins, Richard. Self-conscious emotions: Where self and emotion meet // Sedikides, C. (redaktor). Frontiers of social psychology. The self. Psychology Press. 2007. səh. 187–209.
- ↑ Shein, L. (2018). «The Evolution of Shame and Guilt». PLoSONE, 13(7), 1-11.
- ↑ Parsa, S. (2018). «Psychological Construction of Shame in Disordered Eating». New Psychology Bulletin, 15(1), 11-19.
- ↑ "Электронная библиотека". 2014-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-01-16.
- ↑ К. Э. Изард. Психология эмоций. / Перев. с англ. — СПб.: Издательство «Питер», 1999, — 464 с.: ил. (Серия «Мастера психологии».) ISBN 5-314-00067-9 — Глава 15. С. 346.
- ↑ Дарвин Ч. «О выражении ощущений», СПб., 1872, гл. XIII, стр. 261—294
- ↑ Дарвин Ч. «Происхождение человека»
- ↑ работы Т. В. Прейера («Die Seele des Kindes») и Перре о душе ребёнка
- ↑ Тарновский В. М. «Извращение полового чувства»
- ↑ Moreau, Paul. «Des aberrations du sens génesiane»
- ↑ Richard Freiherr von Kraft-Ebing. «Psychopathia sexualis», Штутгарт, 1890
- ↑ Friedländer, Ludwig Heinrich. «Sittengeschichte Roms»
- ↑ Wiedemeister. «Der Caesarenwahnsinn»
- ↑ Гай Светоний Транквилл
- ↑ Lecky, William Edward Hartpole. «History of European morals»
- ↑ Jacoby. «Etudes sur la sélection»
- ↑ L. Schmid. «Die Ethik der Alten Griechen»
- ↑ Lazarus. «Die Ethik des Judenthums»
- ↑ Fouillée. «La psychologie du peuple français»
- ↑ Josef Müller. «Die Keuschheitsideen in ihrer geschichtlichen Entwicklung und practischen Bedeutung», Майнц, 1897 — неудовлетворительная книга
- ↑ Сутерланд. «Происхождение и развитие нравственного инстинкта», СПб., 1900
- ↑ З. Фрейд. «Психология бессознательного». М., «Просвещение», 1990. — 448 с.