Ukrayna teatrı
Ukraynada teatr sənəti (ukr. Театральне мистецтво України), Teatralne mystetsvo Ukrayiny – tamaşaçılar qarşısında aktyorun canlı çıxışını təqdim etdiyi təsviri incəsənət və mədəni ifadə forması. Ukrayna teatrı, Ukraynanın doğma adət-ənənələri, dili və mədəniyyətini təbliğ edən mədəniyyət ocağıdır. Ukrayna ərazisində teatr tamaşaları haqqında ilk qeydlər XVII əsrin ikinci onilliyinə aiddir.
Klassik Ukrayna dramaturgiyasının formalaşması İvan Kotlyarevski və Qriqori Kvitka-Osnovyanenkonun adları ilə bağlıdır. XIX əsrin II yarısında Ukraynada həvəskar teatr hərəkatı genişləndi və teatr səhnəsinə istedadlı aktyorlar dəstəsi çıxdı. Müstəqillik illərində Ukraynada çoxlu yeni teatrlar yarandı. Hazırda Ukraynada hər il bir sıra beynəlxalq teatr festivalları keçirilir.[1]
Ukrayna ərazisində teatr tamaşaları haqqında ilk qeydlər XVII əsrin ikinci onilliyinə aiddir. Onlar Qərbdən Yezuitlər tərəfindən gətirilsə də, tez bir zamanda qardaş və digər Ukrayna məktəbləri tərəfindən qəbul edilib. Yezuitlər ordeni təbliğatı ilə mübarizə, pravoslavlığı və Ukrayna xalqını müdafiə etmək üçün geniş istifadə edilib.[2]
Mətnləri günümüzə qədər gəlib çatmış ən qədim teatr əsərləri Yakub Qavatoviçin dramının iki intermediyası (1619) və Lvov yepiskopu Yeremya Tisarovskinin şərəfinə ifa olunan "Məsihin Doğuşu" qiraəti hesab olunur (1615-ci ildən sonra).
XVII-XVIII əsrlərdə doğum səhnələri, Milad dramları və sosial intermediyalar nümayiş etdirən səyyar kukla teatrları geniş yayıldı.[2]
1795-ci ildə Ukraynada ilk daimi teatr Lvovda, keçmiş Yezuit kilsəsində açılıb. XVIII əsrdə ilk teatr truppalarının da yarandığı Dnepr bölgəsində daimi teatr binalarının açılması prosesi daha ləng gedirdi. Beləliklə, Kiyevdə ilk stasionar teatr 1806-cı ildə, Odessada 1809-cu ildə, Poltavada 1810-cu ildə yaranmışdır.
Klassik Ukrayna dramaturgiyasının formalaşması Poltavada teatra rəhbərlik etmiş İvan Kotlyarevskinin və yeni Ukrayna ədəbiyyatında bədii nəsrin banisi Qriqori Kvitka-Osnovyanenkonun adları ilə bağlıdır.
Burlesk və ifadəlilik, onların əsərlərini səciyyələndirən yumorla yanaşı, uzun müddət Ukraynada akademik teatrın simasını müəyyənləşdirdi.
XIX əsrin ikinci yarısında Ukraynada həvəskar teatr hərəkatı geniş vüsət aldı. Ukrayna teatrının korifeyləri - dramaturq və rejissorlar Mixail Staritski, Mark Kropivnitski və İvan Karpenko-Kari özfəaliyyət dərnəklərində fəaliyyətə başlayıblar. Teatrın sürətli inkişafının əməyi həm də üzvləri İvan Karpenko-Kari, Nikolay Sadovski və Panas Saksaqanskinin səhnə adları altında çıxış edən görkəmli Tobileviçlər ailəsinə məxsusdur. Onların hər biri təkcə öz truppasını yaratmayıb, həm də görkəmli və tanınmış aktyor və rejissorlar olublar. O dövrün Ukrayna teatrının aparıcı ulduzu Mariya Zankovetska idi.
1917-ci ildə Kiyevdə yaradılan Dövlət Dram Teatrı (ukr. Державний драматичний театр) Hetman Skoropadski hökumətindən əhəmiyyətli maliyyə dəstəyi aldıqdan sonra 1918-ci ildə milli teatrın tarixində yeni dövr başlayır. Həmçinin Les Kurbas və Qnat Yuranın “Gənc Teatrı” (ukr. «Молодий театр») teatr sənətinin inkişafına böyük təsir göstərmişdir (1916-cı ildə studiya kimi yaradılıb, 1922-ci ildən müasir Ukrayna teatrı "Berezil" (ukr. «Березіль» adlanmışdır). Teatr səhnəsinə bir qrup istedadlı aktyorlar: Amvrosi Buçma, Maryan Kruşelnitski, Olimpiya Dobrovolskaya, Alexandır Serdyuk, Nataliya Ujviy, Yuri Şumskiy və başqaları gəldilər. [4]
Dövlət Dram Teatrı realist-psixoloji məktəbin ənənələrini davam etdirib. Amma "Gənc Teatr" avanqard mövqeyini müdafiə etdi. Berezil Teatrının yaranması ilə onun səhnəsi bir növ eksperimental platformaya çevrildi. Təsadüfi deyil ki, “Berezil” teatr birliyinin maketləri 1925-ci ildə Parisdə keçirilən Ümumdünya Teatr Sərgisində qızıl medal almışdı. Burada ilk dəfə görkəmli Ukrayna yazıçı və dramaturqları Nikolay Kulişin (“Xalq Malakisi”, “Mina Mazaylo”) və Vladimir Vinnıçenkonun (“Bazar”, “Qara pantera və Ağ ayı”) pyesləri tamaşaya qoyulmuşdur. Dünya ədəbiyyatının rejissoru, aktyoru, dramaturqu və tərcüməçisi istedadlarını özündə birləşdirən Les Kurbasın fəaliyyəti sayəsində Uilyam Şekspir, Henrik İbsenin, Gerhart Hauptman, Fridrix Şillerin, Molyerin əsərləri Ukrayna səhnəsində yeni üslubda tərcümə olunub. Belə ki, ukraynalı tamaşaçılara əvvəllər məlum olmayan əsərlər Avropa dramaturqlarının pyesləri ilə oynanılırdı.
Teatr kitabxanası, teatr muzeyi və ilk teatr jurnalı “Berezil” yaradıcılıq birliyində yaranmışdır. Müasir rəssamlar hələ də Les Kurbasın eksperimental axtarışlarına müraciət edirlər. Bu gün Kiyevdə 1933-cü il dekabrın 25-də həbs edilmiş və 1937-ci ilin noyabrında Sandormox traktında güllələnmiş Les Kurbasın xatirəsinə həsr olunmuş “Art Berezillya” beynəlxalq teatr festivalı keçirilir.
Zakarpatiyada dövlətçiliyin itirilməsi ilə əlaqədar Qərbi Ukrayna Xalq Respublikasından və Ukrayna Xalq Respublikasından ziyalıların əhəmiyyətli axını şəraitində, xüsusən də Nikolay Sadovskinin rəhbərlik etdiyi Rus Teatrı yaradıldı.
Müstəqillik illərində Ukraynada çoxlu yeni teatrlar yaranıb, xalq və küçə teatrlarına maraq artıb. Ukrayna dramaturgiya sənəti getdikcə Avropa mədəni məkanına inteqrasiya olunur. Yaradıcılığı XX əsrin sonlarında dünya teatr estetikasına mühüm töhfə verən teatr rejissoru Roman Viktyuk dünya səviyyəsində tanınıb. Ukraynadan çox-çox uzaqlarda tanınan digər ukraynalı rejissor Andrey Joldakdır. Ukrayna teatrının bir sıra istedadlı aktyorları, məsələn, Boqdan Stupka, Natalya Sumskaya, Ada Roqovseva, Anatoli Xostikoyev və başqaları yerli və xarici filmlərdə çəkilərək böyük uğurlara imza atıblar.
Hazırda Ukraynada hər il bir sıra beynəlxalq teatr festivalları keçirilir və bu festivallar öz nüfuzlarını Avropaya da yayıblar. Kiyevdə “Kiyev May” (ukr. «Київ травневий»), “Qızıl Aslan” (ukr. «Золотий Лев»), “Pilləkən” (ukr. «Драбина») və “Dram. UA” (ukr. «Драма.UA») Lvovda, “Ternopil teatr axşamları. Debüt” (ukr. «Тернопільські театральні вечори. Дебют»), Ternopolda “Çerson oyunları” (ukr. «Херсонеські ігри»), Xersonda “Melpomene Tauria” (ukr. «Мельпомена Таврії»), Lutskda “Milad bayramı” (ukr. «Різдвяна містерія»), Ujqorodda “İnterlyalka” (ukr. «Інтерлялька») festivalları keçirilir.
- ↑ The Ukrainian Quarterly (ingilis). Ukrainian Congress Committee of America. 1987. səh. 209.
The Christian faith, enriched by the pre-historic elements of a deep reverence and respect for the Supreme Being, so well-expressed in the pre-Christian theater in Ukraine, is reaffirmed in the Millennium of Ukrainian Christianity with a fully developed Christian – philosophical wordly perception. That faith has also accepted external, dramatic and musical forms of the liturgical ritual in which the people can also find the continuation of the ancient Slavic culture of Ukraine and the continuation of Ukrainian Christianity and its Eastern Church.
- ↑ 1 2 "Українська культура: Лекції за редакцією Дмитра Антоновича / Упор. С. В. Ульяновська; Вст. ст. І. М. Дзюби; Перед. слово М. Антоновича; Додатки С. В. Ульяновської, В. І. Ульяновського. — К.: Либідь, 1993. — 592 с.; іл. («Пам'ятки історичної думки України») ISBN 5-325-00075-6". 2020-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-06.
- ↑ USSR Information Bulletin (ingilis). The Embassy. 1943. səh. 2.
Ivan Kotlyarevsky, founder of Ukrainian literature.
- ↑ "Нариси з історії театрального мистецтва України XX століття / ІПСМ АМУ; Гол. наук. ред., упоряд. М. О. Гринишина; Редкол.: В. Д. Сидоренко (голова), І. Д. Безгін, Г. І. Веселовська та ін. — К.: Інтертехнологія, 2006. — 1054 с.: іл" (PDF). 2022-01-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-02-06.