İslamdakı Allah inancı ilə böyük nisbətdə üst-üstə düşən bir anlayışdır. Təkdir. Hər şey ona bağlıdır. Hər şeyə hökm edər. Şəriki yoxdur. Çuvaşçada iştirak edər. Digər türk-monqol dillərində Tanrı anlayışına heç bir zaman təklik daxil edilmir. Məsələn, ən üstün güc vəziyyətində olan Göytanrı qarşısında belə bir Yertanrı vardır. Lakin Tura sözü bu mövzudakı yeganə nümunə olaraq tək və mütləq yaradıcını izah etməkdədir. Burada maraqlı və diqqətə dəyər olan şey, çuvaşlar İslam inancına coğrafi olaraq ən uzaq və ən izolyasiya cəmiyyətlərdən biri olmasıdır. Bu səbəbdən xarici təsirlərlə və ya interaktiv deyil, tamamilə özbaşına ortaya çıxmış kimi görünməkdədir. . Tura anlayışı ilə əlaqəli, ailələrin uşaqları olduqda qalıb uzun yaşaması və sağlam olması və çox köhnələrə söykənən bir ənənə bu gün də davam etdirilməkdədir. Duran, Dursun, Durmuş, Durdu, Duran, Turan və s. adlar da həmişə eyni psixologiya və ənənənin məhsuludur.

Tanrının dəyişik xüsusiyyətləri xarakterizə edilir: Bağışlayan, Əsirgəyən, Güdən, Bilən... İslam əvvəlində Tanrı müxtəlif ad və sifətlərlə xatırlanmışdır. Ən əhəmiyyətliləri aşağıdakı kimi sıralana bilər.

1. Bar: Var olan deməkdir.
2. Oğan: Rəbb, Var edən, yaradan deməkdir.
3. Quday: Xuda, yaradıcı deməkdir.
4. Çalap: Qüdrətli deməkdir.
5. Yalap: Nur deməkdir.
6. Yaradan: Yoxdan var edən deməkdir.
7. Bayar: Zəngin, ulu deməkdir.
8. Bayat: Əzəli deməkdir.
9. Buyan: Əziz, comərd deməkdir.
10. Olcay: Hər şeyi edə bilən, gücü çatan deməkdir.
11. Yazqan: Qədəri təyin edən deməkdir.

Tura, ən uca yaradıcıdır. Mücərrəd bir anlayış olaraq tanınır. İnsan formalı deyildir. Həyat yoldaşı və bənzəri olmayan, insanlara yol göstərən, onların yaranmasına hökm edən, cəzalandıran və mükafatlandıran bir ulu varlıqdır. İnsanların həyatına birbaşa qarışar, buyruqlar verər, iradəsinə boyun əyməyənləri cəzalandırar, insanlara bağışladığı iqtidar (qut) və qisməti (ülüğ), dəyərini bilməyənlərdən geri götürər. Şəfəq söktürən (tan üntürü) və bitkiləri meydana gətirən də "Ulu Tanrı" dır. O, həyat verici və yaradıcıdır, ölüm də Tanrının iradəsinə bağlıdır. Çuvaşca da Tüpe Tura (Göy Tanrı) olaraq da adlanır. Skiflərdə Goytosır olaraq adı çəkilən Tanrının Göytanrı demək olduğu iddia edilməkdədir. Mengü Xanın Rubruk vasitəsi ilə Fransa kralına göndərdiyi məktubda, monqolların inanc anlayışı açıq bir şəkildə görülməkdədir: "Beyrü (əzəli) və Bengü (əbədi) Tanrının buyruğu budur. Göydə bir Tanrı vardır, yer üzündə də bir xaqan olacaq. "

Türk mədəniyyətinə aid müxtəlif yazılarda və əsərlərdə rast gəlinən, "tək tanrını" ifadə etmək üçün istifadə edilən əsas anlayışlar bu şəkildədir.

Rəbb, yaradan deməkdir. Mütləq varlıq mənasını verər. Ərəbcə Rəbb sözcüyünün tərsdən oxunuşu olması səbəbiylə bu adı çağrıştırması tamamilə bir təsadüfdür. Söz mənası "var olan" deməkdir. Farscaya türkcədən keçmişdir. Türkcə ve monqolcada, həmçinin Tunguscada genişlik mənası vardır. Bar Var sözünün çevrilməsiylə ortaya çıxmış bir sözdür.

Xuda, tanrı, yaradıcı mənalarına gəlir. Guday və ya Kutay olaraq da deyilər. Söz, təmizlik mənasını mənasını verir. Fars Xuda sözünün çevrilmiş forması olduğu önə sürülsə də əsli türkcə Qut (müqəddəslik, kutluluk) kökündən törəmişdir.

Rəbb, yaradıcı mənalarına gəlir. Uğan və ya Uqan olaraq da deyilər. Kainatı və varlıqları yaradan gücdür. "Oğulduruq" sözü ana bətnini ifadə edir ki, bir canlının yaranmasıyla əlaqədar olaraq eyni kökdən gələn bir sözdür. Yaratmaq, öyrətmək mənaları vardır. Qüdrət və güc mənalarını da bildirməkdədir. Oğul, oğulduruq (döl yatağı) kimi sözlər bu kökə aiddir. Monqol Oqtarqay/Oqtorguy sözü cənnət deməkdir və bu sözlə əlaqəli olması ehtimal edilir.

Nur, müqəddəs işıq mənalarına gəlir. Yalabux olaraq da deyilər. Yalap forması köhnə qeydlərdə tanrının bir sifəti olaraq da iştirak edər. Sözün işıq mənası vardır. Yalabımaq feli, parlamaq, işıqlanmaq deməkdir.

Tanrı, yaradıcı mənalarına gəlir. Monqol mənşəli bir sözdür. Sahib olma, güc, qüdrət kimi mənaları saxlayır.

Əzəli yəni əvvəli olmayan, başlanğıcı olmayan deməkdir. Beyrü (Mayru, Bayru, Bayrı) şəklində də deyilər. İslam dinində öncesizlik yalnız Yaradana məxsus bir xüsusiyyət olaraq görülməkdədir. İlk başda mövcud olan tək odur. Ancaq onun yaratması ilə hər şey bədən tapmışdır. Bayrı (sonsuz) sözüylə əlaqəlidir.

Əbədi, sonu olmayan, sonsuza qədər var olacaq olan deməkdir. Mengi (Bengü, Bengi) şəklində də adlanır. Monqollar Monge və ya Münhe adlandırırlar. Əbədi olma anlayışı İslam dinində yalnız Yaradan üçün nəzərdə tutulur. Ancaq onun lütfü və istəyiylə insanların cənnətdə sonsuza qədər yaşayacağı deyilər. Sonsuzluq Ölümün sonlandırdığı həyat səbəbiylə yaşanan qorxunun qarşısında insan zehininin qəbul etdiyi ilk mücərrəd anlayışlardan biridir . Ölümdən sonra dirilərək sonsuza qədər yaşaya bilmək insanoğlunun ən böyük arzularından biridir.

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)