Tiplər nəzəriyyəsi-maddələr sadə qeyri-üzvi maddələrdən (tiplərdən) törəyir və öz hidrogenlərinin qalıqlarla əvəz olunmasında əmələ gəlir. Bu nəzəriyyə radikallar nəzəriyyəsinin əksinə olaraq, molekulun dəyişən hissəsini əsas tutur, üzvi maddələrin reaksiyaları ilə qeyri-üzvi maddələrinin reaksiyaları arasında böyük oxşarlıq olduğunu irəli sürürdü.
Əsas tiplər
Ilk dövrdə bu nəzəriyyəni radikallar nəzəriyyəsinə zidd tutur və hətta radikal kəlməsini işlətməyərək, onu qalıqla əvəz edirdilər. Əsas tiplər H2O, HCl, NH3 və daha sonra CH4 qəbul olunmuşdur. Bu tiplərdə hidrogeni qalıqlarla əvəz edir və üzvi birləşmələrin bu, yaxud başqa tipə mənsubiyyətini aydınlaşdırmaqla onları müxtəlif siniflərə ayrırdılar. Məsələn, spirtlər, efirlər, turşular və onların törəmələri su tipinə aid edilir. Əsas tiplərdən törəyən üzvi maddələr bu tiplərin reaksiyalarını verməli idi. Su tipinə aid edilən spirtlərin su kimi natrium və PCl3 ilə reaksiyaya girməsi buna bir dəlil idi.
Qatışıq və mürəkkəb tiplər
Tiplər nəzəriyyəsini inkişaf etdirərək metan tipini aşkar etdi və beləliklə, tiplər sistemində doymuş karbohidrogenlərə yer tapmadı. Daha sonra tapılan bəzi maddələri məlum tiplərə aid etmək mümkün olmadığı üçün qatışıq və mürəkkəb tiplər irəli sürüldü.
Xassələri
Tiplər nəzəriyyəsi xassələrinə görə bir-birinə yaxın üzvi birləşmələrin siniflərə toplanmasını, habelə hər sinifdə olan maddələrin fiziki xassələrinin tapılması, məlum olmayan müxtəlif maddələrin alınması üsulları və xassələrini əvvəlcədən söyləmək üçün imkan yaradırdı.
Əsas nöqsanı
Tiplər nəzəriyyəsinin əsas nöqsanı molekulun birtərəfli öyrənilməsi və maddənin ikinci hissəsi olan radikalların nəzərdən yayınması idi. Halbuki maddənin dərindən tanınması üçün birləşmənin hərtərəfli öyrənilməsi tələb olunurdu. Bundan başqa, öyrənilən üzvi birləşmələrin sayı artdıqca, onların tiplərə mənsubiyyəti məsələsində mübahisələr törənirdi, çünki birləşməni müəyyən tipə aid etmək üçün ümumi prinsip tapmaq mümkün olmur. Çox vaxt müxtəlif alimlər eyni maddəni müxtəlif tiplərə aid edirdilər. Buna baxmayaraq, tiplər nəzəriyyəsi kimyanın inkişafında böyük rol oynamış, valentlik anlayışının meydana çıxmasına səbəb olmuş və quruluş nəzəriyyəsinə yol açmışdır. 1853-cü ildə Frankland metal-üzvi birləşmələr üzərində işləyərkən müxtəlif metalların bir atomunun müxtəlif miqdarda radikalı birləşdirməsi üzərində müşahidələr aparmış, nəticədə valentlik qanununu tapmışdır. . Keçən əsrin ortalarına qədər üzvi kimyada hökm sürən radikal və tiplər nəzəriyyəsindən başqa, eterin nəzəriyyəsi və nüvələr nəzəriyyəsi kimi bir çox az əhəmiyyətli nəzəriyyələr də meydana çıxmışdı.
Mənbə
- M. Mövsümzadə, P. Qurbanov "Üzvi kimya", Bakı, 1983.