Tanaxın ilk bölməsi olan Tövratda (תּוֹרָה Tora) kainatın və ilk insanın yaradılışından, Adəm peyğəmbərdən (ə), Habil və Qabildən, Nuh tufanından, Yusifin (ə) həyatından, Musanın (ə) fironla mübarizəsindən və onun yəhudiləri Misirdən çıxarmasından, yəhudilərin Allahla əhd bağlamaqlarından, haramlardan, halallardan və digər bir çox məsələlərdən bəhs olunur.

Tanaxın ikinci bölməsi olan Peyğəmbərlər (נְבִיאִים Nəviim) 10 kitabdan ibarətdir. Nəviim də, öz növbəsində, İlk peyğəmbərlər, Son peyğəmbərlər və Kiçik peyğmbərlər olmaq üzrə, üç hissəyə bölünür. İlk peyğəmbərlər fəslinə 6 kitab daxildir: Yeşua, Hakimlər (ibranicə Şoftim), I və II Şamuel (Şmuel), I və II Krallar (Melaxim). Bu kitablarda Musanın (ə) vəfat etməsindən sonra yəhudilərin Allah tərəfindən vəd edilmiş torpaqlarda məskunlaşmaları, İsrail krallığının yaranması, yəhudilərin bütpərəst xalqlarla mübarizəsi, Müqəddəs Məbədin tikintisi və onun məhv olması haqda danışılır.

Nəviimin ikinci fəsli olan Son Peyğəmbərlər fəslinə Yeşaya (ibranicə Yeşayahu), Yeremya (İrmiyahu) və Yezekel (Yexezkel) kitabları daxildir. Bu bölmədə yer alan kitablarda peyğəmbərlərin bütpərəstliklə mübarizə aparmalarından, Təkallahlığı yaymaq uğrunda çəkdikləri əziyyətlərdən, onların xalqa etdikləri nəsihətlərdən bəhs edilir.

Nəviimin Kiçik peyğəmbərlər fəsli 12 kitabdan (Hoşea, Yoel, Amos, Ovadya, Yona, Mixa, Naxum, Xavakum, Tsfaniya, Xaqay, Zexarya, Malaxi) ibarət olsa də, yəhudi ənənəsinə görə, onlar bir kitab sayılırlar. Kiçik peyğəmbərlər bölməsində də son peyğəmbərlərin həyat yollarından, din uğrunda mübarizələrindən danışılır.

Tanaxın son bölməsi olan Yazılar (כְּתוּבִים Kətuvim) yəhudilərə görə, doqquz, xristianlara görə isə on üç kitabdan ibarətdir. Bu fikir ayrılığına səbəb, yəhudi din ənənəsində Kətuvim bölümündəki Ezra (Üzeyir) və Nehemya, həmçinin I və II Salnamə (ibranicə Divrey ha-yamim) əsərlərinin bir kitab sayılmasıdır. Ümumiyyətlə, Kətuvimə bu əsərlər daxildir: Təhillim (Zəbur), Mişley (Süleymanın Məsəlləri), İyov (Əyyub), Şir haşirim (Nəğmələr Nəğməsi), Rut, Eyxa (Mərsiyə), Kohelet (Vaiz), Ester, Daniel, Ezra, Nehemya, I və II Salnamələr.

Kətuvim istər məzmun, istərsə də tərkib cəhətdən çox zəngin və rəngarəngdir. Bu bölmədə Davuda (ə) aid məzmurlar (Zəbur Kitabı), Süleyman peyğəmbərin (ə) kəlamları, İsrail krallığının dağılmasına həsr olunmuş Yeremyanın Mərsiyəsi yer almışdır. Bundan başqa, burada Əyyubun (ə) ibrətamiz həyatı, onun Allahın iradəsinə təslim olması haqda bəhs edilir, Müqəddəs Məbədin babillilər tərəfindən dağıdılmasından, yəhudilərin Babilistana sürgün edilməsindən və əsarətdən azad olmalarından danışılır. Həmçinin, Kətuvimin Daniel kitabında insanın ölümdən sonra dirilməsi, Allah qarşısında hesab verməsi, ümumiyyətlə axirət həyatı təsvir olunur.

Kətuvimdəki Kohelet (Vaiz) kitabını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu kitabın filosoflar, ədəbiyyatçılar və psixoloqlar arasında çox populyar olduğunu desək, yanılmarıq. Xüsusən dünyanın fani olduğunu göstərmək üçün fəlsəfi-ideoloji cərəyanlar bu kitabdan sitat gətirməyi xoşlayırlar. Həqiqətən də, Vaiz Kitabında bədbinliyin izlərinə rast gəlmək mümkündür. Bu kitabda həyatın zövqləri bir-bir qeyd edilərək, onların boş şey olduğu bildirilir. Yalnız Allah qorxusunun və Onun əmrlərinə tabe olmağın mənasız şey olmadığı ifadə edilir.

Tanaxda yer alan kitabların yazılma tarixi fərqlidir və alimlər arasında mübahisə doğurur. Məsələn, yəhudilər və xristianlar Tanaxı müqəddəs hesab edir və belə qənaətdədirlər ki, onun bütün kitabları Müqəddəs Ruhdan (Ruax Ha-Qodeş) ilhamlanmış insanlar yazıblar. Tarixçilər və tədqiqatçıların çoxu bu fikirlə razı olmasa da, həqiqət odur ki, tarixi nəzərdən Tanaxın böyük əhəmiyyəti var. Bu Müqəddəs Kitabda yəhudi xalqının İkinci Məbəd dövrünə qədərki tarixi haqda danışılır və son dövrlər aşkarlanan arxeoloji tapıntılar onun həqiqiliyini təsdiq edir.

Tarixçilərin Tanaxa marağı günü-gündən artır. Onlar bu kitabda deyilənlərə əfsanə kimi yanaşmır, tarixi hadisə və həqiqət kimi qəbul edirlər. Bütün bunlar isə onu göstərir ki, Müqəddəs Kitab bundan sonra da aktuallığını qoruyacaqdır.

• Anar Əlizadə "Tanax"
• Еврейская электронная энциклопедия. "Танах", "Библия. История создания и характеристика отдельных книг Библии". ;