Talış xalq nağılları (tal. Толышә нәғылон) — talış xalqının şifahi yaradıcılıq əsərləri, hər bir xalqın nağıl və əfsanələri digər şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri kimi onun etnik şüurunu təcəssüm etdirən mənəvi mədəniyyətin mühüm tərkib hissələrindən biri. Bu günə qədər gəlib çatmış talış nağılları və əfsanələri öz köklərini Avestadan götürərək, tarixin qatlarından keçərək talış mədəniyyətində çox yüksək yer tutur. Onlar oxucuları insan ləyaqətini, mənəvi dəyərləri və müasir dövrümüz üçün xüsusilə aktual olan saf məhəbbət hissini qorumağa çağırır, xeyirxahlıq və humanizm prinsiplərinin daim yüksəldilməsini tövsiyə edirlər.
Öyrənilməsi tarixi
Tədqiqatçılar talış folkloru ilə hələ XIX əsrdə maraqlanmağa başlayıblar. Talış folklorunun ən erkən əks olunduğu yerlərdən biri də müəllim Teymur bəy Bayraməlibəyovun 1894–1899-cu illərdə "Qafqazın yerli və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusunda" əsəridir. Bayraməlibəyov üç məqaləsində talış nağıllarını, əfsanələrini və inanclarını əks etdirir. 1894-cü ildə Tiflisdə yaşayan talış əsilli general-mayor Mir Əsəd-bəy talış dilində topladığı talış mətnlərinin yoxlanılmasında dilçi-etnoqraf L. Q. Lopatinskiyə köməklik göstərirdi. Talış dilindəki bu iki mətn talış nağıllarıdır — "Sehrli alma" və "Qorxaq". Onlar rus dilinə tərcüməsi ilə "Qafqazın məhəllə və tayfalarını təsvir etmək üçün materiallar toplusu"nda dərc edilmişdir. Bu mətnləri Lopatinskiyə Lənkəran ibtidai məktəbinin müəllimi Teymur-bey Bayramalıbəyov vermişdir.
1920–1930-cu illərdə talış folklorunun öyrənilməsinə yeni təkan verilmiş, yerliləşdirmə siyasətinin tərkib hissəsi kimi talış folkloru etnoqraflar, talış dilini dilçilər öyrənmiş, talış texnikumu fəaliyyət göstərmiş, talış dilində qəzetlər dərc edilmişdir.
1930-cu ildə tanınmış iranşünas Boris Vsevolodoviç Miller "Talış mətnləri" əsərində talış lətifələrini, hekayələrini, mahnılarını, nağıllarını, atalar sözlərini və kiçik bir talışca-rusca-fransızca lüğəti əks etdirmişdir.
1936–1938-ci illərin böyük terroru dövründə talış ziyalıları (Əhmədzadə Z., Mirsalayev B., Nəsirli M., Axundov Ş.) repressiyaya məruz qalmış, talış məktəbləri, qəzetlər bağlanmış, xalqın adı yox olmuşdur. Bu dövrdə və 1989-cu ilə qədər talışların azərbaycanlı adlandırılması əmri verilmiş, müvafiq olaraq bu, Azərbaycan folkloruna da təsir etmişdir.
1938-ci ildən sonra talış nağıl və əfsanələri ilə bağlı cəmi iki əsəri qeyd etmək lazımdır ki, bu R. Kəriminin 1970-ci ildəki "Xan iyən Kərən. Tolışə əfsanə" ("Xan və Keran. Talış əfsanəsi") və 1986-cı ildə Beytulla Şahsoyjanın "Piyəjenə nənə iyən çəy hırdənon" ("Qoca və uşaqları") nağılıdır.
SSRİ-nin dağılmasından sonra talışların mədəni fəaliyyəti daha da güclənmiş, talış nağıl və əfsanələrindən nümunələr kitablarda və talış qəzetlərində, məsələn, "Tolışi Sədo" qəzetində dərc edilmişdir.
2004-cü ildə talış nağıllarının vahid topluda toplanmasına ilk cəhd edilmiş, Talış Mədəniyyətinin Dirçəlişi Beynəlxalq Fondunun dəstəyi ilə "Nağılon" toplusu çap edilmişdir.
2005-ci ildə B. F. Miller, A. Abdoli və Q. Lazardın topladığı nağıllar "Talış xalq əfsanələri və nağılları" əsərində rus dilində nəşr edilmişdir.
Elə həmin 2005-ci ildə İrandan olan talış yazıçısı Sadiq Hidayət talış nağılları və əfsanələri toplusunu nəşr etdirdi.
Əmirqoli Aşurinin 2006-cı ildə "Əfsaneha-ye amyane-ye Masal" ("Masalanın folklor əfsanələri"), 2009-cu ildə isə "Noğl-o nəbat" ("Noğul və həyəcan") toplusunu nəşr etdirmişdir.
Həmin 2009-cu ildə daha iki əsəri işıq üzü görmüşdür: bunlar Ebad Zeynalinin "Əfsaneha və ğesseha-ye Taleşi" ("Talış əfsanələri və nağılları") və İsmayıl Baxşızadənin "Əfsaneha-ye Taleşi" ("Talış əfsanələri") .
2010-cu ildə Əli Rəfiyə və Əzəm Camalinin "Şələ tərsə Məməd. Dastan-e Taleşi" ("Qorxmuş Çaqqal Mamed. Talış dastanı") nəşr edilmişdir.
2011-ci ildə "Talış Milli Akademiyasının Xəbərləri"ndə talış şairi, yazıçı Allahverdi Bayraminin "Talış folklor nümunələri (mini-antologiya)" adlı məqaləsi dərc olunub ki, orada bir neçə nağıl, rəvayət və rəvayətlər öz yerini tapıb.
Talış alimi Əli Abdoli 2014-cü ildə "Ğesseha və məsəlha-ye Taleşi" ("Talış nağılları və əfsanələri") kitabını nəşr etdirib.
2020-ci ildə Talış nağıllarının ən dolğun toplularından biri olan "Tolışə xəlqi folklor. Nəğılon iyən əfsonon" ("Talış folkloru. Nağıl və əfsanələr") nəşr olunmuşdur.
Talış nağıllarının personajları və motivləri
Əjdaha və div
Əjdaha və div talış nağıllarının daimi mənfi personajlarıdır. Qeyri-sakralizasiya istər-istəməz povestin həqiqiliyinə inamı zəiflədir. Nağıl qəhrəmanı mifik qəhrəmanın malik olduğu sehrli gücdən məhrumdur. Talış nağıllarında qəhrəman padişahın qızı ilə, padişahın oğlu isə çox vaxt sadə adamla evlənir. Nağılların son məqsədi də budur — qəhrəmanın sosial statusu yüksəlir.
Əjdaha (talış. Ajdaho) — üçbaşlı ilan, sonralar nəhəng formasında olan canavar müasir talış dilinin leksikonuna daxil olmuşdur. Belə ki, məsələn, iri bədənli adamdan, qəhrəmandan və s.-dən danışırlar… Şifahi xalq ənənəsində, folklorda əjdahanın mənfi obrazı qorunub saxlansa da, danışıq nitqində, məişətdə bu söz hələ də işlənir.
Div talış nağıllarında bir tərəfdən qorxunc, şeytan məxluq, digər tərəfdən isə kifayət qədər axmaq, yöndəmsiz tip şəklində qorunub saxlanılır ki, hətta uşaqlar belə onu asanlıqla aldada bilirlər. Talış nağıllarından misal kimi güclü nəhəng və yaramaz Divanın ağlı, fərasəti sayəsində qalib gələn balaca Jırtanın hərəkətlərini göstərmək olar. Nağıl qəhrəmanı mifik qəhrəmanın malik olduğu sehrli güclərə malik deyil. O, bu səlahiyyətləri inisiasiya, xüsusi sənət nəticəsində əldə etməlidir.
İstinadlar
- Алиев Д. Талышский фольклор = Tolışə xəlqi folklor. 1-nə cild Nəğılon iyən əfsonon. — Баку, 2020. — 532 с.
- Алиев Д. Талышский фольклор = Tolışə xəlqi folklor. 1-nə cild Nəğılon iyən əfsonon. — Баку, 2020. — 532 с.
- Талышинские тексты. — Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа. — Тифлис, 1894. — С. 24.
- Вестник Национальной Талышской Академии / ред. И. Абилов. — Научное издание. — Минск, 2011. — 200 с.
- Мамедов А.А. Формирование талышского народного поэтического творчества // Социально-гуманитарные знания. — 2015. — № 3. — С. 329–338.
- Мамедов А.А. Зороастризм и этнокультурные традиции талышского народа // Социально-гуманитарные знания. — 2011. — № 3.
- Мамедов А.А. Формирование талышского народного поэтического творчества // Социально-гуманитарные знания. — 2015. — № 3. — С. 329–338.