Tənqidi savadlılıq
Tənqidi savadlılıq — mediada yerləşdirilmiş diskriminasiyanı tapmaq bacarığı.[1][2] Bu, mediada və yazılı materialda təbii olaraq rast gəlinən qərəzli güc münasibətlərini stimullaşdıran mesajları təhlil edərək müəllifin sözlərindən kənarda oxumaqla və müəllifin cəmiyyətin normaları haqqında fikirlərini çatdırma tərzini araşdıraraq, irqi və ya gender bərabərsizliyini özündə əks etdirən fikirlərin olub olmadığını müəyyən etmək üçün edilir.[1]
Tənqidi savad və tənqidi düşüncə oxşar addımları əhatə edib və üst-üstə düşə bilsə də, onlar bir-birini əvəz edə bilməz. Tənqidi düşüncə problemi həll edəndə, məntiq və zehni təhlili əhatə edən bir proses vasitəsilə həll etdikdə tətbiq olunur.[3] Bunun səbəbi tənqidi təfəkkürün əsas diqqəti öz arqumentlərinin sübutlarla kifayət qədər dəstəklənməsinə və aydın olmayan və ya aldadıcı təqdimatın olmamasına yönəldir.[4] Beləliklə, tənqidi təfəkkür xarici aləmi dərk etməyə və onların bu cür dəlillər üçün əsaslandırmalarını qiymətləndirərək öz arqumentlərindən kənarda başqa arqumentlərin olduğunu dərk etməyə çalışır, lakin tənqidi təfəkkür yüklənmiş bir iddianı ortaya qoymaqdan uzağa getmir.[4][5]
Tənqidi təfəkkürün ilk dəfə aşkar etdiyi bu iddialarda yer alan qərəzləri anlamlandırmaq üçün tənqidi savadlılıq problemi müəyyən etməkdən kənara çıxır, həm də cəmiyyətin yazılı və ya şifahi mətnlərini yaradan güc dinamikasını təhlil edir və sonra onların iddialarını şübhə altına alır.[3] Buna görə də, tənqidi savad bu mətnlər daxilində siyasətin dilini və ifadəsini, siyasətin nəzərdə tutulan mənasını çatdırmaq üçün qrammatikanın müəyyən aspektlərindən necə istifadə edildiyini araşdırır.[4] Tənqidi savadın tətbiqi tələbələrə mətnin hazırlandığı sosial və tarixi kontekstlərə əlavə olaraq həm də mətnin müəllifinə meydan oxumağa imkan verir.[3]
Çap mənbələrinə əlavə olaraq, tənqidi savadlılıq bu məlumat formalarının kimə məxsus olduğuna, kimə xitab edildiyinə və bu müxtəlif mətnləri yaratmaqdakı məqsədlərə baxaraq media və texnologiyanı da qiymətləndirir.[3] Tələbələr sosial hərəkətə keçmək ümidi ilə ədəbiyyatda, populyar və onlayn mediada, jurnalistikada ötürülən əsas məlumatlara baxırlar.[2]
Tənqidi savadlılığı öyrətməklə müəllimlər cəmiyyətdəki digər diqqətdən kənarda qalan qrupların perspektivlərini daha yaxşı başa düşmək üçün tələbələrin təfəkkürlərini genişləndirir. Beləliklə, onlara hərəkətə keçməyə kömək edir, onlardan fərqli mədəniyyət və dilə sahib olanlara qarşı minnətdarlıq hissini artırılma ehtimalı müşahidə olunur.[6]
Tələbələrin yazıları vasitəsilə tənqidi şüurun inkişafı müəllimlərə, siyasətçilərə və müəllim pedaqoqlarına dil öyrənənlərə öyrənmə zamanı öyrəşdiklərinin əksinə olan tədris metodologiyaları ilə gücləndirmək üçün öz siniflərində yeniliklər təqdim etməyi xatırladır.[7]
Tənqidi savadlılıq tələbələrə mətni və mətnin necə təqdim olunduğunu diqqətlə təhlil etməklə onlayn məqalələrdə və xəbər stansiyaları və ya jurnalistika kimi digər media mənbələrində tapılan mesajları anlamaq bacarıqlarını inkişaf etdirməyə imkan verir.[1]
Tənqidi savad tələbələri siyasətin, sosial iyerarxiyanın, irqin və gücün formalaşmasında dilin əhəmiyyətini dərk etməyə hazırlayır, çünki sözlərin ifadə üsulu ümumi mesaja təsir edə bilər.[1] Bu, təhsil sahəsində də özünü göstərir, çünki məktəblər və müəllimlər tələbələrdən sinifdə yalnız standart akademik ləhcədən istifadə etmələrini tələb etməlidirlər və ya evdə öyrəndikləri ləhcədən istifadə etməyə davam etmələrinə icazə vermələrini müəyyənləşdirməlidirlər. Tənqidi savadlılıq tələbələrin danışdıqları dil variasiyasını yenidən düşünməyə vadar edir, çünki standart dialekt üstünlük təşkil edir və daha çox güc daşıyır.[8]
- ↑ 1 2 3 4 Blake, Caitrin. "Defining Critical Literacy: Why Students Should Understand the Power of Language". Concordia University, Nebraska. Concordia University. April 25, 2016. September 13, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 31, 2023.
- ↑ 1 2 Coffey, Heather. "Critical Literacy". Learn NC. UNC School of Education. 2018-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-31.
- ↑ 1 2 3 4 Smith, Ann Marie. "Five Things School Administrators Should Know About Critical Literacy". National Forum of Educational Administration & Supervision Journal. 33 (4). 2015: 1–6 – Education Source vasitəsilə.
- ↑ 1 2 3 Temple, Charles. "Critical Thinking and Critical Literacy". Critical Thinking International, Inc. Dept. Education, Hobart & William Smith Colleges. 2016-01-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Cox, Donna; Miller, Melinda; Berg, Helen. "Start With a Book, End With a Conversation: Promoting Critical Literacy in the Classroom". California Reader. 50 (2). 2017: 48–50 – Education Source vasitəsilə.
- ↑ Jowallah, Rohan. "Awakening Students through Critical Literacy: Implications for Teaching and Learning within Contemporary Education". International Journal of Literacies. 21 (3/4). 2015: 17–27. doi:10.18848/2327-0136/CGP/v21i3-4/48837.
- ↑ Tohidian, Iman; Khorsandi Taskoh, Ali. "Teacher's Narration of Teaching Critical Literacy: It's a KEY for Raising Students' Awareness in Iran". Multidisciplinary Journal of Educational Research. 10 (1). 2020: 75–98. doi:10.17583/remie.2020.4714. ISSN 2014-2862.
- ↑ Shor, Ira. "What is Critical Literacy?". Journal of Pedagogy, Pluralism, and Practice. 1. Fall 1999. 2017-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-31.
- Lankshear, C. & McLaren, P. (Eds.) (1993). Critical literacy: Radical and postmodernist perspectives. Albany: State University of New York Press.
- Luke, C. (1995). Media and cultural studies. In P. Freebody, S. Muspratt and A. Luke (Eds.). Constructing critical literacies. Crosskill, New Jersey: Hampton Press.
- New London Group. (1996). A Pedagogy of Multiliteracies: Designing Social Futures. Harvard Educational Review, 66, 1.
- IRA Critical Literacy Resources - The International Reading Association index page for critical literacy resources.
- Critical Literacy NZ describes critical literacy in New Zealand, which, in line with Australia, is beginning to adopt this practice
- Critical Literacy Guide for teachers in the Australian state of Tasmania.
- Read-Write-Think Lesson Plan Arxivləşdirilib 2009-12-17 at the Wayback Machine