Türkiyə siyasətində qadınlar
Müasir dövrdə Türkiyədəki qadınlar milli siyasətdə fəal iştirak edirlər və Türkiyə Böyük Millət Məclisində qadınların sayı son seçkilərdə daim artmaqdadır.
Birinci Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra Osmanlı İmperiyasının süqut etdikdən sonra 29 oktyabr 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti yaradıldı. Yeni yaradılan hökumət ilk dəfə olaraq qadınlara bir çox siyasi haqqlar verir. Osmanlı imperiyası dövründə şahzadələrin analarının, sultanların həyat yoldaşlarının düşüncələrinə xüsusi fikir verilirdi. Həmçinin onlar böyük nüfuza malik idilər, amma buna baxmayaraq onların qanuni olaraq mövqeləri təsdiqlənməmişdir. Yəni onların siyasi haqqı yox idi. Başqa sözlə desək xalqdan və ya hər hansı mövqeyə malik olan qadınlarda belə siyasətə qarışma haqqı mövcud deyildi.
Qadınların siyasətdəki seçmə və seçilmə hüququ yenə də Osmanlı imperiyasının son dövrlərində verilməyə başladı. Nezihe Muhittin adlı bir qadın 1923-cü ildə iyun ayında Türkiyənin ilk qadın partiyasını qurdu. Həmin dövrdə Cumhuriyyət hələ tam elan edilməmiş, bu səbəbdən də onun heç bir hüquq və ya qanuni dayağı olmamışdır.
Mustafa Kamal Atatürkün prezident seçildikdən sonra onun ilk gördüyü iş qadınların cəmiyyətdə mövqeyini qaldırmaq idi. 1926-cı ildə mövcud olan qanun ləğv edildi. 1930–34-cü illərdə artıq qadınların ümumi seçkilərdə seçmə və seçilmə hüququ qazandı. Bu dünyada o cümlədən də Avropa qadınlarının seçilmə hüququndan çox əvvəl olmuşdur.[1][2]
2018-ci ildə etibarən Türkiyə Cümhuriyyətində heç bir qadın prezident və ya dövlət başçısı olmamışdır.
Tansu Çillər Türk iqtisadçı və akademik olmuşdur. 1990-cı ilinin noyabr ayında Demokrat Partiyasının seçilməklə öz siyasi həyatına başlamışdır. 13 iyun 1993-cü ildə bu partiyanın ümumi başçısı, həmin ilin 25 iyunda isə yeni yaradılan hökumətin nazir vəzifəsinə seçilmişdir. 6 mart 1996-cı il tarixininə qədər təxminən 3 il bu vəzifədə çalışmışdır. Çillər 2018-ci ildən etibarən ölkənin ilk və tək qadın baş naziridir[3].[4]
Türkiyə Cumhuriyyət ilk qadın naziri 1971-ci ildə Nihat Erim başçılığında qurulan hökumətin Səhiyyə naziri Türkan Akyol olmuşdur. Müxtəlif dövrlərdə qadın nazirlər:
| Adı | Nazirlik | Partiyası |
|---|---|---|
| Türkan Akyol | Türkiyə Cümhuriyyəti Səhiyyə Nazirliyi (1971)
Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (1992–1993) |
Bağımsız SHP |
| Nərmin Neftçi | Türkiyə Cümhuriyyəti Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi (1974–1975) | CGP |
| İmren Aykut | Türkiyə Cümhuriyyəti Ailə, İşləmə və Siyasi Xidmətlər Nazirliyi (1987–1991)
Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (1991–1996) Türkiyə Cümhuriyyəti Şəhər Nazirliyi (1997–1999) |
ANAP |
| Gülər İləri | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirlyi (1991–1993) | SHP |
| Aysəl Baykal | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (1995) | CHP |
| Önay Alpago | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (1994–1995) | SHP |
| Işılay Saygın | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (1995–1996)
Türkiyə Cümhuriyyəti Şəhər Nazirliyi (1996) Türkiyə Cümhuriyyəti Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi (1996) |
DYP |
| Ayfer Yılmaz | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (1996–1997) | DYP |
| Tansu Çiller | Türkiyə Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyi (1996–1997) | DYP |
| Meral Akşener | Türkiyə Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyi (1996–1997) | DYP |
| Tayyibe Gülek | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (1999–2002) | DSP |
| Melda Bayer | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (1999–2002) | DSP |
| Aysel Çelikel | Türkiyə Cümhuriyyəti Nazirliyi (2002) | Bağımsız |
| Güldal Akşit | Türkiyə Cümhuriyyəti Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi (2002–2003)
Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (2003–2007) |
AKP |
| Nimet Baş | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (2003–2007)
Türkiyə Cümhuriyyəti Təhsil Nazirliyi (2009–2011) |
AKP |
| Selma Aliye Kavaf | Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Nazirliyi (2009–2011) | AKP |
| Fatma Şahin | Türkiyə Cümhuriyyəti Ailə, İşləmə və Siyasi Xidmətlər Nazirliyi (2011–2013) | AKP |
| Ayşenur İslam | Türkiyə Cümhuriyyəti Ailə, İşləmə və Siyasi Xidmətlər Nazirliyi (2013–2015) | AKP |
| Ayşen Gürcan | Türkiyə Cümhuriyyəti Ailə, İşləmə və Siyasi Xidmətlər Nazirliyi (2015) | Bağımsız |
| Beril Dedeoğlu | Türkiyə Cümhuriyyəti Avropa Birliği Nazirliyi (2015) | Bağımsız |
| Fatma Betül Sayan Kaya | Türkiyə Cümhuriyyəti Ailə, İşləmə və Siyasi Xidmətlər Nazirliyi (2016–2018) | AKP |
| Jülide Sarıeroğlu | Türkiyə Cümhuriyyəti Ailə, İşləmə və Siyasi Xidmətlər Nazirliyi (2017–2018) | AKP |
| Zehra Zümrüt Selçuk | Türkiyə Cümhuriyyəti Ailə, İşləmə və Siyasi Xidmətlər Nazirliyi (2018–) | Bağımsız |
1961–1980-ci illərdə Türkiyədə Cumhuriyyət Senatı adlı dövlət qurumu fəaliyyət göstərirdi. Burada xidmət göstərən qadınlar aşağıdakılardır:
- Mebrure Aksoley, CHP (1964–1973)[5]
- Fatma Hikmet İşmen, TİP (1966–1975)[6]
- Bahriye Üçok, (1971–1976)[7]
- Nermin Abadan Unat, (1978–1980)[8]
- Aysel Baykal , CHP (1979–1980)[9]
Hazırkı dövrə qədər heç bir qadın parlament sədri olmamışdır. Ancaq buna baxmayaraq bir sıra siyasətçi parlament sədrinin müavinləri olmuşdur. 1972-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətində ilk qadın parlament sədr müavini CGP-nın millət vəkili Nərmin Neftçi olmuşdur[10]. Başqa sədr müavinləri 2007–2015-ci illər arasında xidmət göstərən Meral Akşenər və CXP-nin nümayəndəsi Güldal Mumcu olmuşdur[11]. 2011-ci ildə isə AK Parti millət vəkili Ayşe Nur Bahçekapılı bu vəzifəni daşımışdır.[12].
8 fevral 1935-ci il tarixində keçirilən ümumi seçkilərdə həm Cumhuriyyət, həm də Türk tarixində ilk dəfə qadınlar seçmə və seçilmə haqqı verilmişdir. Bu seçkilərdə Mebrure Gönenç, Sabiha Gökçül Erbay, Şekibe İnsel, Huriye Baha Öniz, Fatma Şakir Memik, Nakiye Elgün, Fakihe Öymen, Hatı Çırpan, Ferruh Güpgüp, Bahire Bediş Morova Aydilek, Mihri Pektaş, Meliha Ulaş, Fatma Esma Nayman, Sabiha Görkey, Seniha Hızal, Benal Nevzat İstar Arıman və Türkan Örs Baştuğ millət vəkilləri seçildi. Bu 18 qadın arasında ən çox diqqət çəkən isə Satı Qadın kimi də tanınan Hatı Çırpan olmuşdur[13].
1935-ci ildən sonra keçirilən bütün seçkilərdən qadınların məclisdəki sayları aşağı düşməyə başladı.1954-cü ildə sadəcə iki qadın məclisə seçilmiş və bu da tarixə qadınların seçmə və seçilmə haqqlarının verildiyindən bəri məclis ən az qadının seçildiyi seçkilər oldu[10].
| İl | Qadın millət vəkillərinin sayı | Faizlə |
|---|---|---|
| 1935 | 18 | %4.6 |
| 1939 | 15 | %3.8 |
| 1943 | 16 | %3.7 |
| 1946 | 9 | %2 |
| 1950 | 3 | %0.6 |
| 1954 | 2 | %0.7 |
| 1957 | 7 | %1.3 |
| 1961 | 3 | %0.7 |
| 1965 | 8 | %1.8 |
| 1969 | 5 | %1.1 |
| 1973 | 6 | %1.3 |
| 1977 | 4 | %0.9 |
| 1983 | 12 | %3 |
| 1987 | 6 | %1.3 |
| 1991 | 8 | %1.8 |
1995-ci ildən sonra məclisdəki qadınların sayında artım hiss olundu. 2002-ci ilinə qədər millət vəkili seçimlərində qadınların sayı 1935-ci ildəki seçimlərə çata bilməmişdir[14].
| İl | Qadın millət vəkillərinin sayı | Faizlə |
|---|---|---|
| 1995 | 13 | %2.4 |
| 1999 | 22 | %4 |
| 2002 | 24 | %4.4 |
| 2007 | 46 | %9 |
| 2011 | 78 | %14 |
| 2015 | 97 | %17.7 |
| 2015 | 82 | %14.9 |
Türkiyənin siyasi həyatında ilk partiya lideri Behice Boran idi. 1970-ci ildə partiyanın başçısı seçilmişdir. Bu vəzifə 12 sentyabr Siyasi inqilabdan sonra bütün siyasi partiyalar bağlandı. Bu dövrdə ümumi nazir qadınlar aşağıdakılardır:[15]
- Mübeccel Göktuna (1915–1999), Türkiyə Ulusal Qadınlar Partiyası (1972–1981) nazir
- Tansu Çiller (1946), Demokrat Partiyası (1993–2002) nazir və iqtidar partiyası adına Türkiyə Cümhuriyyəti baş nazir
- Rahşan Ecevit (1923), Demokratik Sol Xalq Partiyası (2010) qurucusu və ümumi nazir
- Nesrin Nas (1958), Anavatan Partiyası (2003–2004) ümumi nazir
- Filiz Koçali (1958), Sosyalist Demokrasi Partiyası ümumi nazir
- Gültan Kışanak (1961), Barış ve Demokrasi Partiyası (2011–2014) nazirin həyat yoldaşı
- Figen Yüksekdağ (1971), Halkların Demokratik Partiyası (2012– günümüz) nazirin həyat yoldaşı
- Emine Ülker Tarhan (1963), Anadolu Partiyası (2014–günümüz) qurucusu və ümumi nazir
- Benal Yazgan, Qadın Partiyası (2014–günümüz) ümumi nazir
- Meral Akşener (1956), İyi Partiyası (2017–günümüz) qurucusu və ümumi nazir
Türkiyə Cümhuriyyətinin Konstitusiyasına əsasən məclisdə fraksiya qurmaq üçün 20 nəfərdən artıq deputat olmalıdır. Hər partiyadan 1–3 nəfərə seçilmək hüququ vardır. Qrup sədrləri, digər siyasi partiyaların və məclis idarəçiləri söz haqqları vardır. Məclisin ilk Türk qadın qrup vəkili 1996–1999-cu illər arasında CHP-də işləmiş Oya Araslıdır.[16][17]
- ↑ Sina Akşin:Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş bankası Kültür yayınları, İstanbul,2011, ISBN978-9944-88-172-2 p.188
- ↑ Türkiye'nin 75 yılı , Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, p.48,59,250
- ↑ Türkiye'nin 75 yılı, Hürgüç Gazetecilik,, İstanbul,1998
- ↑ "Erkek egemen Türkiye". Hürriyet (Turkish). 2010–12–11. Erişim tarihi: 2013–02–02.
- ↑ "Tutanak C. Senatosu B: 36 18.1.1966 O:1" (PDF) (Turkish). TBMM. 26 Aralık 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2013–02–02.
- ↑ "TİP'li Fatma İşmen'in ölümü". Milliyet (Turkish). 2006–05–18. Erişim tarihi: 2013–02–02.
- ↑ "C. Senatosu B: 53 29.4.1975 O: 1" (PDF) (Turkish). TBMM. 6 mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2013–02–02.
- ↑ Biography net (Türkçe)
- ↑ "82nci Birleşim" (PDF). Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi (Turkish). TBMM. Cilt 13. 23 Oct 1979. Erişim tarihi: 2013–02–02.
- ↑ 1 2 Hürriyet newspaper (Türkçe)
- ↑ Parliament page/Meral Akşener (Türkçe)
- ↑ Parliament page/Şükran Güldal Mumcu (Türkçe)
- ↑ Hacettepe University Page (Türkçe)
- ↑ An Afyon University paper by D. Ali Aslan (Türkçe)
- ↑ T24 online newspaper
- ↑ Radikal Newspaper (Türkçe)
- ↑ Milliyet newspaper (Türkçe)