Sultanmahmud Torayğırov
Sultanmahmud Torayğırov (29 oktyabr 1893, Kökşetau – 21 may 1920, Pavlodar vilayəti) — şair, pedaqoq.
| Sultanmahmud Torayğırov | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 29 oktyabr 1893 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 21 may 1920 (26 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | vərəm |
| Fəaliyyəti | şair, filosof, yazıçı |
| Fəaliyyət illəri | 1913-cü ildən |
| Əsərlərinin dili | Qazax dili |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
O, Arğın tayfasının Süyindik qəbiləsinin Aydabol boyundandır.. S. Torayğırovun anası o 2 yaşında ikən ölmüş və Sultanmahmud 6 yaşına qədər nənəsi tərəfindən tərbiyə edilmişdi. Daha sonra ata və iki oğlu Bayanauıla köçdü və Torayğır kəndi yaxınlığında məskunlaşdılar. S. Torayğırov ilk təhsilini atasından əski əlifbanı öyrənməklə almış, 13 yaşında Muqan, Əbdürrəhman və Tortay adlı mollalardan dərs almağa başlamışdır. Şərq süjetləri əsasında şeirlər yazan Muqan mollanın təlimləri Torayğırovun bir şair kimi formalaşmasına müsbət təsir göstərsə də, Bayanauılda molla Əbdürrəhmanın sərtliyi (1908) və gənc yazarın şeirini nəşr etdirdiyi üçün cəzalandırılması dinə və mollalara olan mənfi baxışlarının əsasını təşkil etdi .
1911-ci ildə eni müəllimi Nuralının köməyi ilə qazax və tatar dillərində olan ədəbi kitablar, qəzet və jurnallarla tanış oldu. * 1912 Troitskdəki Axun Rəhmanqulu Mədrəsəsinə daxil oldu, ancaq bir ilə yaxın orada oxuduqdan sonra sətəlcəm səbəbindən təhsilini davam etdirə bilmədi. S. Torayğırov mədrəsədə oxumağı dayandırsa da Rus dili kursu təşkil edir, bütün yay boyunca şəhərətrafı ərazilərdə uşaqlara dərs deyir. O vaxtdan bəri şeir üzərində * 1912-13 "Təhsil alan gənclər üçün",</br> Şagirdlərə ,</br> "İndiki adət" ,</br> "Təhsildəki məqsəd nədir?" ,</br> "Elə-belə"</br> "Mənasız məscid" ,</br> "Elan",</br> "Dostuma məktub"</br> "İnsan kimi " ,</br> "Yuxumda" ,</br> "Yaz kədəri" ,</br> "Qımız" ,</br> "Dünənki xəyal və bugünkü iş", və s. şeirlər və "Şikayətləndim" adlı uzun bir esse yazdı. Bu zaman "Kamar Sulu" romanını yazmağa başladı.
1913-cü ilin payızında Troitskə qayıdan Torayğırov " Ayqap " jurnalının məsul katibi vəzifəsində çalışmış və "Şeirlər və qiraətçi", " Yaddaı yanılğısı", " Qazax dilindəki şeir kitabları haqqında", "Qazaxlar arasında elm və təhsil yolu necə olmalıdır? "və s. hekayə və məqalələr bu jurnalda dərc edilmişdir. Qısa müddət bu jurnalda çalışdı. 1914-cü ilin yayında vətəni Bayanauıla qayıtdı. Ölkədə "Böyük Tərəfdaşlıq" adlı mədəni və təhsil təşkilatı açmaq cəhdi uğursuz oldu. Bu il Rus təhsili axtararaq Semipalatinskə gedən S. Torayğırov axtardığı təhsili ala bilmədi və böhranla qarşılaşdı. Belə bir əhval-ruhiyyənin təsiri altında "Lənətə gəlmiş buludlar" ,</br> "Altıayaq" kimi şeirlər yazmışdır.</br> "İndiki trend" ,</br> "Evliliyə" ,</br> "Birisinə" ,</br> "Vətənimə" ,</br> "Yaraşıqlı gözələ" ,</br> "Qız sevmək" ,</br> "Gülayım" ,</br> “Həyatımın vədi”</br> "Ruh qalxanim" ,</br> “Çiçək” və s. şeirlər, "Kim düzdür?" Şeiri ilə bir roman yazdı (1915). Şərqi Qazaxıstandakı uşaqlara dərs vermək üçün işə qəbul edildi .
1916-cı ilin payızına qədər əvvəl Katon-Karağayda, daha sonra Zaysanda rus dilini təkmilləşdirir. 1916-1917 -ci ilin qışında Tomskda rus dilində təhsil alır. Həyatda bu qədər kağız görməkdən bezən şair arzusuna çatdığından xoşbəxtdir. "Şagird düşüncəsi" mahnısında "qaranlıq Qazax səmasına yüksəlmək və günəş olmaq", "donmuş ölkənin ürəyini istiləşdirmək" xəyalları qurur. Eyni zamanda dünya ədəbiyyatı klassikləri, siyasi kitablarla tanış olur. 1917-ci il Fevral inqilabından sonra Semipalatinskdə yeni qurulmuş Alaş Partiyası və Alaş Orda hökumətinin işində iştirak etdi və "Alaş şüarı" elan etdi. Lakin xəstəliyi daha da ağırlaşır və 1918-ci ilin aprelində təhsil və fəalliyətinə son qoyaraq birdəfəlik vətəninə döndü. Orada Kolçak hakimiyyətindən sonra canlanan sovdepin işində iştirak etdi və kəndlilər arasındakı mübahisələrin ədalətli həllində iştirak etdi. Bu baxımdan siyasi və fəlsəfi ədəbiyyat (Q. Ç. Plexanov, N. Q. Çernışevski, və s. ) çox oxudu, "Şal və qız" ,</br> "Ay dünya"</br> "Gənc ürək",</br> "Sarıarka Yağışı",</br> "İtirilmiş Həyat,"</br> "Yazıq"</br> “Nəğmə”, və s. şeirlər yazdı.
Şagirdlik dövrü (1907-11) şeirləri bədii cəhətdən qüsurlu olsa da, gənc şairin ictimai hadisələrin mahiyyətini anlamaq istəyini və şeir dili ilə hadisələri canlandirmaq istəyini əks etdirir. Cəmiyyətdəki haqsızlıqdan və qadınların acınacaqlı vəziyyətindən, dini təhsilin sxolastik mahiyyətindən yazır. Zəngin və kasıb oğullarının həyatı ilə sərvət və yoxsulluq arasındakı tarazlığı göstərməyə çalışsa da, bu cəhd yüksək şairlik istedadı və siyasi baxışlarını göstərə bilmir. 1912-ci ildə başlayan karyerasının yeni bir mərhələsində S. Torayğırov, Abay və Ibıray tərəfindən təməli qoyulmuş maarifçiliyə üz tutmuş və gəncləri oxumağa səsləyirdi. "Yeni doğan Ay kimi meydana çıxıb, günü almağa qərarlıdır." Evliliyi qazanmaq üçün motivasiya edir və həqiqəti tapmağa çalışır. İlk təbliğ şeirlərindən sonra şair lirika sahəsini genişləndirir və lirik qəhrəmanın ruhunu və hərəkətlərini təsvir etməyə çalışır. Mahnılarında inadkar, taleyə itaət etməyən, inadla irəliləyən, çətinliklərə müqavimət göstərən bir xarakter göstərilir. O vaxtdan etibarən şairin əsərlərində köhnə bir imtahan var idi. Qazaxlar arasında yayılmış mənfi münasibətlərə və qərəzli fikirlərə qarşı mübarizə aparır. Şair təbiət və sevgi mövzusunda yazdığı şeirlərində insan hisslərini ictimai fikir və ictimai həyatla əlaqəli hesab edir. Köhnə əleyhdar münasibətlər onu sosial ədalətsizliklə toqquşdurur ("Bu da mı ədalətdir?", "Bir insana" və s.) Həyat həqiqətlərini bədii şəkildə təsvir edib, qazax şeirinin məzmununu genişləndirərək, sirlərlə dolu lirik mahnılar yaratdı. Bir çox hekayə, oçerk, ədəbi və tənqidi məqalə, iki roman ("Kamar Sulu", "Kim düzdür?"), dörd şeir "Tanışlıq" (1917-18), "Həsr olunmuş həyat" (1918), "Yazıq" yazdı "(1919).),"Deyişmə" nəşr olundu. S. Torayğırov "Kamar Sulu" romanında qadın bərabərsizliyi mövzusunu gündəmə gətirir və dövrün gerçəkliklərindən bəhs edir. "Kim düzdür?" romanında kənd həyatının həqiqətlərini hərtərəfli təsvir edir, qazax xalqının iqtisadi irəliləyişinin olmamasını, tələbsizlik və işə qarşı laqeydlik, tənbəllik, ixtilafı tənqid edir.
S. Torayğırov poema janrını yeni səviyyədə inkişaf etdirdi. Süjetsiz şeirləri həyatdakı geniş mövzuları əhatə edir və ambisiyalarını əymədən kəskin və açıq şəkildə təbliğ etməyə çalışırdı. İlk poeması"Tanışlıq" şeiri, Alaşorda hərəkatının təmsilçilərini ölkəyə tanıtmaq məqsədi daşıyırdı. Ə. Bökeyxanov, Əhməd Baytursınov, M. Dulatovu təqdim edərək "biri günəş, biri ulduz, biri aydır" yazır, Alaş ardıcıllarının qazax xalqının müstəqilliyi üçün gördüyü işləri təhlil edir. Alaş təmsilçilərindən əlavə, görkəmli qazax şəxsiyyətləri Abay və Şəkərimi xüsusilə vurğulayır. "İtirilmiş həyat", "Kasıb" poemalarinin əsas mövzusu cəmiyyətdəki haqsızlığın səbəblərini açmaq, bərabərlik axtarışıdır. Şair Qazax kəndindən kənara çıxır və kapitalist cəmiyyətinə xas olan bu məsələlərə toxunur. "Həsr olunmuş həyat" - Torayğırov yaradıcılığının böyük bir uğurudur. Burada şair qısa ömründə gördüyü, düşündüyü və tanıdığı həyat təcrübələrini özünəməxsus tərzi ilə açıqlayır. Poemanin lirik qəhrəmanı müxtəlif peşələrlə məşğul olsa da, heç birilə qane olmur, bərabərlik tapmır, ədalətli bir cəmiyyətə can atır. Əsər şairin düşüncəsindəki yeni cəmiyyətin gələcəyini təsvir edir. Əsərin əsas ideyası, bir insanın həyat üçün can ata biləcəyi və səy göstərməli olduğu nikbin nəticəsidir. "Kasıb" şeirinin qəhrəmanı mühitində ədalət tapmır və cəmiyyətlə insan arasındakı qarşıdurmanı barışmaz bir mübarizədə davam etdirir. S. Torayğırovun şəhər şairi ilə bozqır şairinin ədəbi deyişməsini yaradaraq, iki mühitin ziddiyyətlərini və faydalarını təsvir etdiyi "Deyişmə" şeiri natamamdır. S. Torayğırovun əsərləri 20-ci əsrin əvvəllərindəki Qazax cəmiyyətinin gerçəkliyi, içindəki yenilikçi düşüncənin inkişafı üçün böyük bir mərhələdir. Onun axtarışı "həqiqət özünü axtarma" ilə əlaqələndirilir, realizmi danışılmayan həqiqətə, ictimai həyatın realist obrazlarına əsaslanır və yanaşması tənqididir.[1]
- Bütün əsərlər toplusu. Qızılorda əyaləti.. 1933;
- Seçilmiş əsərləri A, 1957;
- Seçilmiş əsərlər Alma-Ata, 1958;
- Şərq 1-2 Torayğırov A., 1987;
- Şərq 1-2 Torayğırov A., 1993.[2]
- ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006. - 482 б. ISBN 9965-808-85-6
- ↑ “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6