Strateji bombardmançı təyyarə — düşmənin strateji əhəmiyyətli obyektlərini bombalamaq və ya raket zərbələri endirmək məqsədilə aviasiya silahlarının (aviabombalar, qanadlı və ballistik raketlər), o cümlədən nüvə silahlarının daşınması üçün nəzərdə tutulmuş hərbi təyyarədir. Düşmənin mobil və stasionar texnikasının, həmçinin taktiki bazalarının məhv edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş taktiki bombardmançılardan fərqli olaraq, strateji bombardmançı təyyarələr aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olur:
- qitələrarası üçün məsafəsi və daha böyük partlayıcı gücə malik hərbi yük;
- Ekipajın uzun məsafəli uçuşlar zamanı əmək qabiliyyətinin saxlanması məqsədilə daha komportlu şəraitin mövcud olması
Taktiki bombardmaçılardan fərqli olaraq strateji bombardmançı təyyarələr daha universal və daha bahalıdır. Strateji bombardmançı təyyarələr müxtəlif qitələrdə düşmənə məxsus zavodları, elektrik stansiyalarını, maqistral yolları, körpüləri, su bəndlərini, vacib kənd təsərrüfatı və hərbi obyektləri və bütövlükdə şəhərləri məhv etməyə imkan verir. Hal-hazırda yalnız ABŞ, Rusiya və Çin bu cür döyüş təyyarələrinə malikdirlər.
Terminin istifadə olunması dairəsi
Bombardmançılar o zaman strateji adlandırılır ki, həmin təyyarələr qitələrarası ucuş məsafəsinə (5000 km-dan artıq) malik olmalı və nüvə silahı daşımağa imkan verməlidir. Məsələn, Tu -22M, Tu-16 və B-47 nüvə silahı daşımağa imkan versə də, qitələr arası uçuşu həyata keçirə bilmirlər. Buna görə də, həmin təyyarələri adətən uzunmənzilli bombardmançı adlandırırlar.
Əslində uzunmənzilli bombardmançı terminin istifdadə edilməsi bu cür tətbiq edilməsi dəqiq yanaşma deyil. Belə ki, bu cür təyyarələr qitələr arası uçuş məsafəsinə malik olmasalar da, texniki cəhətdən strateji bombardmançı təyyarələrdirlər. Yəni "qitələrarası" və "uzunmənzilli" təyyarələr strateji bombardmançı təyyarələrin iki növüdür.
Buna baxmayaraq, kriteriyaların dəqiq müəyyən edilməməsinə və ya bəzən siyasi səbəblərə görə, bir sıra ölkələr taktiki və taktiki-operativ bombardmançıları da strateji bombardmançı təyyarə adlandırırlar (Xian H-6A — Çin, Vickers 667 Valiant — Böyük Britaniya, Mirage 2000N — Fransa, FB-111 —ABŞ). Bunun səbəbi adətən taktiki və taktiki-operativ təyyarələrin strateji bombardmançı təyyarələr kimi istifadə edilməsi ilə bağlı ola bilər. Əgər düşmənin strateji hədəflərinin taktiki və operativ-taktiki avia zərbələrlə məhv edilməsi mümkündürsə, o zaman taktik aviasiyanın trateji bombardmançı təyyarə kimi istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilə bilər.
Tarix
Strateji aviasiya, o cümlədən strateji bombardmançı təyyarələr soyuq müharibənin ilk illərində sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Bununla belə İkinci Dünya müraribəsində istifadə edilmiş aşağıdakı uzunmənzilli ağır bombardmançılar da strateji bombardmançı təyyarələrə aid edilir:
- B-17, B-24 и B-29 ABŞ HHQ,
- Lankaster, Böyük Britaniya HHQ.
- Sovet ittifaqına məxsus İl-4 və Pe-8.
Bu təyyarələr strateji bombardmançı təyyarələr kimi istifadə edilmişdir. Sovet istehsalı olan Tu-4 təyyarəsi döyüş xüsusiyyətlərinə görə strateji bombardmançı təyyarə hesab edilir.
İki dünya müharibəsi illərində qitələrarası bombardmançı təyyarə layihələri hazırlanmağa başlanıldır. Almaniyada və Yaponiya bu cür təyyarələrin ABŞ, Avropa və Asiya ölklərinin ərazilərində istifadə edilməsi üzrə planlar mövcud olmuşdur.
ABŞ öz növbəsində qitələrarası bombardmançı təyyarə layihələrini hazırlayırdı və Almaniyanın İngiltərə hücum edəcəyi təqdirdə Almaniyaya qarşı istifadə etməyi planlaşdırırdı. Bu layihə 40-cı illərin ikinci yarısında tamamlandı və ilk "həqiqi" strateji bombardmançı təyyarə olan B-36-nin kütləvi istehsalına başlanıldı. B-36 özünün yüksək uçuş sürətinə baxmayaraq, tezliklə reaktiv qırıcıların hədəfinə çevrildi. Bununla belə, B-36 bir müddət ABŞ-nin strateji nüvə arsenalının əsasını təşkil etmişdir.
Bu növ döyüş təyyarələrinin sonrakı inkişafı daha böyük sürət aldı. Tezliklə nüvə silahı ilə təchiz edilmiş strateji bombardmançı təyyarələr daimi döyüş növbətçiliyi aparmağa başladılar.
Aviakonstruktorların əsas məqsədi nüvə silahını düşmən əraziyə çatdırmağa və geri dönməyə imkan verən strateji bombardmançı təyyarələrin hazırlanması olmuşdur. Müharibə illərin əsas strateji bombardmançı təyyarələr Boeing B-52 Stratofortress və Ту-95 olmuşdur.
Əsas strateji bombardmançı təyyarə
Soyuq müharibə
- Ту-4
- Ту-16
- Ту-22М
- Ту-95
- 3М
- М-4
- B-29
- B-36
- B-52 Stratofortress
- Avro Vulcan
- Vickers Valiant
- Handley Page Victor
Reallaşdırılmamış lahiyələr
- М-50
- М-56
- Ту-96
- Т-4
- Т-60
- XB-70
Müasir
- Ту-95МС
- Ту-22М3
- Ту-160
- B-1B
- B-2 Spirit
- B-52H Stratofortress
- Xian-H6A
Gələcək
- PAK DA və modernləşdirilmiş Ту-160
- NGB (Next-Generation Bomber)