Sincan yenidən təhsil düşərgələri

Sincan yenidən təhsil düşərgələri (uyğ. Qayta terbiyelesh lagérliri قايتا تەربىيەلەش لاگېرلىرى, çin. ənən. 再教育营, pinyin: zàijiàoyùyíng, ing. Xinjiang re-education camps) — Çin Xalq Respublikasının Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda 2014-cü ildən başlatdığı və insanların toplama düşərgələrinə yığılması ilə müşahidə olunan kompaniyasına verilən ad. Dövlətin bu siyasəti bölgədə Çen Quanquonun 2016-cı ilin avqust ayında rəhbərliyə təyin edilməsindən sonra daha da sərtləşmişdir.

Sincan yenidən təhsil düşərgələri
Həbs düşərgəsi
Yenidən təhsil düşərgəsi

Bu düşərgələr gizli saxlanılır və hüquqdan kənar formada idarə olunur. Xeyli sayda Uyğur bu düşərgələrə heç bir məhkəmə və istintaq olmadan həbs edilmişdir. Yerli dairələrin bildirdiyi məlumata görə, yüz minlərlə Uyğur və digər müsəlman etnik azlıqlar bu düşərgələrə həbs edilmişdir. Bu düşərgələrin ekstremizm və terrorizm əleyhinə olduğu bildirilir.

Yüz minlərlə uyğurun, Qazaxın, Qırğızın, Hueyin (müsəlman olan etnik çinlilər) və digər etnik müsəlman-türkün, habelə, xarici vətəndaşlar olan xristianların, qazaxların da belə düşərgələrdə saxlanılması barədə məlumatlar vardır. BMT və bir çox beynəlxalq təşkilatlar yenidən təhsil düşərgələrində 1–3 milyon arası insanın saxlanıldığını bildirmişdir.

2018-ci ilin oktyabr ayının 24-də BBC yenidən təhsil düşərgələri barədə ətraflı araşdırma hazırlamış və bu araşdırmada Çinin "doğru düşüncə" adlandırdığı məqsədinə çatmaq üçün "gizlədilmiş düşərgələri" nə dərəcədə artırdığını göstərmişdir.

Çinin bu siyasəti beynəlxalq akademik jurnallar tərəfindən mədəni soyqırım adlandırılmışdır. Bəziləri isə yenidən təhsil düşərgələrini QULAQ-larla eyniləşdirmişdir.

Arxa plan

 
Sincan partiya komitəsinin sədri Vanq Lequan (solda) və vilayətin qubernatoru Nuer Baykeli

Çen Quanquodan əvvəl

2009-cu ildəki Urumçi hadisələrinə qədər Vanq Lequan Kommunist Partiyasının Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu Komitəsinin baş katibi idi və geniş səlahiyyətlərə malik idi. Vanq Baş Katib olduğu dövrdə regionun iqtisadi inkişafı naminə çalışmaqla yanaşı, yerli uyğur və s. etnik azlıqların sıxışdırılması ilə də məşğul olmuşdur. Onun qərarlarına əsasən ibtidai məktəblərdə uyğur dili təhsil dili olmaqdan çıxarılaraq Mandarin dili ilə əvəz edilmiş, regiondakı dövlət işçilərinə (bu regionda ən böyük işverən dövlətdir) milli baş geyimi taxmaq, oruc tutmaq, saqqal saxlamaq və ibadət etmək qadağan edilmişdir. 2010-cu ilin aprel ayında Vanq Lequan Zhanq Chunxian ilə əvəzləndi. Vanq Lequanın siyasətini davam etdirdi və daha da gücləndirdi. 2011-ci ildə Zhanq öz siyasətini açıqlayarkən qeyd etdi ki, "müasir mədəniyyət (uyğur adət-ənənələri bura daxil edilmirdi) regiondakı inkişafa rəhbərlik etməlidir". Bu bəyanatdan sonra Zhanq öz "mədəni siyasətinin" tətbiqinə başladı.

2012-ci ildə Zhanq "de-ekstremizm" (çincə: 去极端化) kampaniyasına başladığını bildirdi və "vəhşi imamların" (çincə: 野阿訇), "ekstremistlərin" (çincə 极端主义) islahına başlandığını elan etdi. Onun bu kampaniyası artıq, 2014-cü ildən Çin mərkəzi hakimiyyəti tərəfindən "terrorla xalq müharibəsi" olaraq ictimaiyyətə bildirilirdi. Bundan sonra əvvəlki qadağalarla yanaşı, yeni qadağalar da qüvvəyə minməyə başladı. Əvvəlki qaydalar əsasən dövlət işçilərinə aid edilirdisə, yeni qaydalar artıq hamıya şamil edilirdi. Qadağalara görə, "anormal" saqqal saxlamaq, niqab geyinmək, uşaqlara "ifrat dini bağlılığın göstəricisi olan" adlar (Məhəmməd, Fatimə və s. kimi adlar) qoymaq qadağan edilirdi.

2016-cı ilin avqust ayında Tibetdəki qəddar metodlarına görə xeyli "məşhurlaşan" və Tibetin tabe olmasının əsas səbəbkarı olaraq qəbul edilən Chen Quanquo Sincanın rəhbəri təyin edildi.

Çen Quanquo və Sincanda polis-dövlət

Çenin gəlişindən sonra mərkəzi Çin hakimiyyətinin yerli hakimiyyət nümayəndəliyi 90,000 etnik çinlini polis vəzifələrinə işə qəbul etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu rəqəm yerli hakimiyyətin son 7 ildə işə qəbul etdiyi polis sayının 2 qatı idi.

Regionda 7300 buraxılış məntəqəsi yaradıldı, bu məntəqələrdə polis qüvvələri ilə yanaşı, ağır zirehli hərbi texnikalar da cəmləşdirilmişdir. Regionda tədricən dünyada ən çox polis nəzarəti olan regionlardan birinə çevrilirdi. Artıq bu zaman mərhələ-mərhələ "təhsillə transformasiya etmək" konsepsiyası meydana çıxdı və bu konsepsiya "de-ekstremizm" (ingiliscə: de-extremification) kampaniyası ilə əlaqələndirildi. Bu hadisələrdən sonra Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu dünya mediası tərəfindən dünyanın ən sərt polis-dövləti adlandırılmışdır.

Regionda sürətlə güclü polis nəzarətinin yaradılması və kütləvi həbslər islah düşərgələrinin yaradılması prosesini daha sürətləndirdi. 2017-ci ilin statistikasına əsasən, uyğurlar ümumi Çin əhalisinin 1,5 faizini təşkil etsələr də, bütün Çində müxtəlif səbəblərdən həbs edilənlərin 21 faizini təşkil edirdi. Bu göstərici 2016-cı il ilə müqayisədə 7 dəfə çox idi.

 
Shavn Zhanq

Həbslərin bu qədər artmasından sonra islah düşərgələrinin və ya yenidən təhsil düşərgələrinin (ingiliscı:re-education camps) tikilməsi üçün Çinin müxtəlif şəhərlərindən və şirkətlərindən inşaat layihələri təklif edilməyə başlandı. Tədricən, regionda dini inanclarına və etnik kimliyinə görə həbs edilmiş yüz minlərlə insanın saxlanıldığı düşərgələr meydana çıxmağa başladı.

Təsisatlar

Sincanda yenidən təhsil düşərgələri gizli formada idarə olunur. Yenidən təhsil düşərgələri şəhər yerlərində keçmiş məktəblər, düşərgələrdə, Kommunist partiyası məktəblərində, orta məktəblərdə və digər dövlət tikililərində yerləşir. Şəhərətrafı və ucqar yerlərdəki düşərgələr isə məxsusi olaraq bu məqsəd üçün tikilmişdir. Bu düşərgələr xüsusi polis və ya ordu tərəfindən mühafizə edilir və özünün gözətçi qüllələri, nəzarət-buraxılış məntəqələri, mühafizəçi otaqları, həbsxanalarda olduğu kimi giriş qapıları vardır. Bütün bunları peyk çəkilişlərində aydınlıqla görmək olur.

2018-ci ilin noyabr və dekabr aylarında Çinin məşhur onlayn jurnalı olan "Bitter Winter" Sincanın Külcə şəhərindəki 2 düşərgədən çəkilmiş 3 video yayımladı. Bununla da, jurnal sübut etməyə çalışırdı ki, yenidən təhsil düşərgələri adi düşərgələr və ya hər hansısa təhsil düşərgəsi yox, məhz həbs düşərgəsidir. Digər nüfuzlu nəşr olan "" videoları təftiş etdikdən sonra dərc etdiyi yazıda bildirdi ki, "Bitter Winter"in ikinci videosunun doğruluğu əvvvəllər bu düşərgələrdə olmuş və sonradan müxtəlif yollarla buradan xilas ola bilmiş şəxslər tərəfindən təsdiqlənmişdir.

Düşərgələrin sayı barədə rəsmi və dəqiq məlumat yoxdur. Vaşinqtonda yerləşən 2017-ci ilin may ayının 15-də nəşr etdirdiyi araşdırmasına görə, təkcə dövlət tərəfindən 73 düşərgənin tikilməsi üçün tender keçirilmişdir (qeyd etmək lazımdır ki, düşərgələrin çox hissəsini köhnə və dövlətə aid tikililər təşkil edir). Radio Free Asianın araşdırmasına görə təkcə, Karğılıq ərazısındə ən azı 8 düşərgə mövcuddur.

Britaniya Kolumbiyası Universitetinində çalışan Shavn Zhang peyk görüntülərindən istifadə edərək düşrəgələrin sayını müəyyən etməyə çalışmışdır. O, bu işdə dövlət məmurlarının ölkə daxili səyahət hesabatları, dövlət büdcəsinindən xərcləmələr haqqında hesabatlar və s. rəsmi dövlət sənədlərindən istifadə etmişdir. və Çin dövlətinin rəsmi sənədlərindən istifadə edərək, Shavn Zhang Sincanda 31 düşərgəni müəyyən edə bilmişdir.

Həbs edilənlər

Mühacirətdə olan bir çox Uyğur bildirir ki, onların ailəsindən ən azı 1 nəfər bu düşərgələrdə saxlanılır. Bir çox yerli və xarici media orqanın bildirdiyinə görə, yüz minlərlə uyğur, habelə qazax, qırğız və digər etnik azlıqa mənsub olanlar hər hansısa məhkəmə olmadan bu düşərgələrdə saxlanılır. 2018-ci ilin yanvar ayında bildirilən məlumata görə, təkcə Uyğurlardan 120 min nəfər Qaşqardakı düşərgələrdə saxlanılır. Digər mənbələrə görə isə uyğurların 10 faizi bu düşərgələrdə saxlanılır (Çin uyğurlarının sayı 11–15 milyon göstərilir).

 
Sincanda yenidən təhsil düşərgələrinin tikilməsi üçün dövlət tərəfindən keçirilən tenderlərin sayı haqda statistika

2005-ci ildən sürgündə olan və ABŞ-da yaşayan Rəbiyyə Qədir bildirmişdir ki, qardaş-bacılarının, övladlarının, nəvələrinin və s. kimi yaxın qohumlarından 30 nəfər bildirilməyən səbəblərə və bilinməyən müddətlik bu düşərgələrə həbs edilmişdir. Həmçinin, "Free Radio Asia"nın uyğur bölməsinin 3 əməkdaşının da onlarla qohumu eyni taleyi yaşamışdır. Bütün bu həbs edilənlər barədə heç bir xəbər yoxdur və Çin hökuməti rəsmi heç bir açıqlama verməmişdir.

RFA-ın 2018-ci ilin 18 dekabrda dərc edilmiş məlumatına görə, Çin hökuməti etnik uyğur olan və yerli məhkəmədə yüksək vəzifədə çalışan Qalib Qurbanı həbs etmişdir. Qalib Qurbanın həbsi onun son dövrlərdə özünün də aid olduğu etnik qrupdan kütləvi həbslərin olmasından narahatlıq duymasını bildirdikdən sonra olmuşdur. Bu müsahibədən sonra Qalib Qurban Çin Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti tərəfindən dindirilmə üçün çağırılmış və bir daha ondan xəbər alınmamışdır. Ailəsi və dostları yalnız 1 ay sonra onun həbs edilməsini öyrənə bilmişdir. RFA-ın müsahibə aldığı və Xalq Məhkəməsində çalışan şəxs bildirmişdir ki, Qalib Qurban təxminən 6–12 ay əvvəl işdən çıxarılmışdır, lakin həmin şəxs Qalib Qurbanın həbs ya yenidən təhsil düşərgələrinə göndərildiyini bilmədiyini demişdir

"Radio Free Asia"nın müsahibələri

"Radio Free Asia"nın üzvləri bölgədəki bəzi polis və ədliyyə sistemi işçilərindən telefon vasitəsilə müsahibə götürə bilmişdir:

2017-ci ilin 20 noyabrında Bulaqsu bölgəsindən olan polis bildirmişdir:

  Bulaqsu bölgəsində 2514 nəfər həbs edilmiş və 806 nəfər yenidən təhsil düşərgələrinə göndərilmişdir.  

2018-ci ilin 21 iyununda Qaraqaş bölgəsinin Tuvet nahiyəsindən olan təhlükəsizlik işçisi bildirmişdir:

  1731 nəfər həbs edilmiş və 1721 nəfər yenidən təhsil düşərgəsinə göndərilmişdir.  

2018-ci ilin 2 avqustunda Quçar bölgəsinin Hankitam nahiyəsinindən olan polis bildirmişdir:

  Biz təxminən 5 min nəfəri yenidən təhsil düşərgələrinə göndərmişik və hələki, onlardan heç kim azad edilməyib.  

2018-ci ilin 21 avqustunda Keriya bölgəsində çalışan polis bildirmişdir:

  Bölgəmizdə 4 yenidən təhsil düşərgəsi mövcuddur. Onlarda biri əvvəllər həbsxana kimi istifadə edilmişdir, ikincisi isə onun yanında təzəlikcə tikilmişdir. III və IV düşərgə isə son dövrlərdə sənaye bölgəsində tikilmişdir. Hal-hazırda, təxminən 30 min adam bu düşərgələrdə saxlanılır.  

Bu müsahibədən bir gün sonra RFA (Radio Free Asia) nümayəndəsi həmin Keriya bölgəsinin Yengibağ nahiyəsindən olan dövlət işçisi ilə əlaqə qura bilmişdir. Həmin şəxs müsahibəsində bildirmişdir:

  242 nəfər yenidən təhsil düşərgəsinə göndərilmişdir. Onların bank borcları olmuşdur. Onlardan 31-42 yaşlarında olan 7 nəfər düşərgələrdə ölmüşdür. Ölənlərdən 3-ün bank borcu ləğv edilmişdir, digər 4-ün borcu isə ləğv edilmə mərhələsindədir.  

Həbs edilənlərə münasibət

Yenidən təhsil düşərgələrində orada saxlanılan insanlara dəqiq olaraq necə münasibət göstərildiyi bilinmir. İndiyə kimi yenidən təhsil düşrəgələrindən çox az insan xilas ola bilmişdir. Uyğur biznesmeni olan Əbdürrəhman Həsən "BBC NEWS"a verdiyi müsahibədə yenidən təhsil düşərgələrindəki insanlıqdan kənar münasibət və işğəncələri öyrəndikdən sonra, orada saxlanılan 68 yaşlı anası ilə 22 yaşlı həyat yoldaşının belə münasibət görməsindənsə, onların güllələnməsini Çin hökumətindən istəmişdir.

 
Yenidən təhsil düşərgələrindən birinin peykdən görüntüsü

Əslən Sincandan və etnik qazax olan Kayrat Səmərqənd qazax vətəndaşı olmasına baxmayaraq, həbs edilərək yenidən təhsil düşərgəsinə salınmışdır. Burada 3 ay qaldıqdan sonra Qazaxıstan Xarici İşlər Nazirliyi Çinə nota vermiş və vətəndaşının azad edilməsini tələb etmişdi. Azad edildikdən sonra Səmərqənd yenidən təhsil düşərgələrində yaşadıqlarını ictimaiyyətlə bölüşmüşdür. O bildirmişdir ki, orada durmadan davam edən beyinyuma və alçaltma ilə qarşılaşmış, hər gün saatlarla öyrənməyə məcbur edilmiş, məcburi şəkildə və toplu halda kommunizm və Kommunist partiyasının Birinci Katibi Şi Tsinpin lehinə şüarlar səsləndirməyə məcbur edilmişdirlər.

Yenidən təhsil düşərgələrindən qurtula bilən az saylı insanlardan biri də . Mihrigül Dursun Misirdə yaşamasına baxmayaraq, ailəsinə baş çəkmək üçün Çinə getmiş və burada olan zaman 3 dəfə həbs edilmişdir. Üçüzləri olan Mihrigülün övladlarından biri o həbsdə olan zaman müəmmalı şəkildə vəfat etmişdir. Digər iki övladı isə əməliyyat olmuşdur. Mihrigülə 3 il müddətinə ölkəni tərk etməyə icazə verilməyib, nəhayət 2018-ci ilin yayında ona geri dönmək şərtilə Misirə (Mihrigülün həyat yoldaşı misirlidir) getməyə icazə verilmişdir. O, Misirdə ABŞ diplomatları ilə təmasa keçmiş və ABŞ-yə gəlmişdir. Yenidən təhsil düşərgələrində saxlanılanlarla nələrin edilməsini öyrənməyə Mihrigülün "Congressional-Executive Commission on China və National Press Club"a verdiyi müsahibələr vermişdir.

  Məni yerin altında və heç bir pəncərəsi olmayan kameraya göndərdilər. Orada hər şeyə nəzarət etmək üçün 4 divarın dördündə də videokameralar quraşdırılmışdı. Kamerada mənimlə birgə 60-a yaxın adam var idi. Gecələr 15 qadın digərləri rahat yata bilsin deyə, ayaq üstə dururdular. Biz hər iki saatdan bir yerimizi dəyişirdik... Su və az miqdarda düyüdən ibarət səhər yeməyindən öncə biz Kommunist partiyasını tərənnüm edən mahnılar oxumalı idik. Onlar bizə bilmədiyimiz dərmanlar və ağ maye içirirdilər. Dərmanlardan sonra qadınların bir çoxunda ginekoloji problemlər yaranırdı və bəziləri hətta ölürdü... Məni hündür oturacaq olan xüsusi otağa apardılar. Əllərimi və ayaqlarımı xüsusi lentlə oturacağa bağladılar. Gözətçilər keçəl qırxılmış başıma xüsusi dəbilqə taxdılar. Hər dəfə bədənimdən elektrik keçirəndə bədənim əsirdi və mən damarlarımda ağrı hiss edirdim. Məni təhqiramiz sözlərlə alçaldırdılar və günahımı boynuma almağım üçün təzyiqlər göstərirdilər. Onlar mənə anam və oğlumun öldüyünü, atamın isə ömürlük cəzaçəkmə məntəqəsində həbsdə olduğunu söyləyib, mənim ailənin “parçalanmasına” səbəb olduğumu bildirirdilər...Sonuncu dəfə məni elə bərk döydülər ki, yalvardım ki, məni öldürsünlər.  

CNN-in bu barədə xəbər hazırlamasından sonra Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Hua Chunying bu barədə açıqlama vermişdir. Açıqlama görə, Mihrigül 2017-ci ilin aprel ayının 21-də Qiemo bölgə polisi tərəfindən etnik qarşıdurma yaratmağa cəhd və diskriminasiyaya görə gözaltına alınmış, 20 gündən sonra sərbəst buraxılmışdır. O, heç vaxt nə həbs edilmiş, nə də yenidən təhsil düşərgəsinə göndərilməmişdir.

Şahidlərin bildirdiklərinə görə, yenidən təhsil düşərgələrində saxlanılanlara İslamda qadağan edildiyinə görə donu əti məcburi şəkildə yedirdilir və spirtli içki qəbul etdirilir. Bilinən işğəncə növləri ilə yanaşı, bilmədiyimiz işğəncə növlərinin də tətbiq edildiyi güman edilir. Həmçinin, naməlum həblərin qəbulu nəticəsində məhkumlarda müxtəlif problemlərin meydana çıxdığı bildirilir və ehtimal edilir ki, bu həblərin təsiri altında uyğur alim və prezidenti, aktivist Dolkun İsanın anası intihar etmişdir.

Beynəlxalq reaksiyalar

Başda BMT olmaqla, müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar və müxtəlif dövlət Çinin bu siyasətinə öz etirazlarını bildirmişdir. ABŞ-da bu mövzu ilə əlaqədat Konqres Komissiyası yaradılmışdır. Məsələ BMT-də müzakirə edilmişdir. ABŞ Dövlət Katibi Mayk Pompeo İranın Ali Dini Lideri rəhbəri Əli Xamaneyini Çinin müsəlman Uyğurlara qarşı tədbiq etdiyi repressiyanı qınamağı rədd etdiyi üçün tənqid etmişdir.

ABŞ-nin vitse-prezidenti Mayk Pens öz çıxışında bildirmişdir:

Təəssüf ki, biz deməliyik ki, rəsmi Pekin hələ də, yüz minlərlə, bəlkə də bir milyondan çox Uyğuru dinlərinə və mədəni fərqliliklərinə görə yenidən təhsil düşərgələri adlandırılan yerlərdə saxlayır.

2019-cu ilin fevral ayında Türkiyə Respublikası Çini Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda uyğurların və digər müsəlman qrupların təməl insan haqlarının pozulması hallarını qınamışdır.

İnsan Hüquqlarının Çin üzrə nümayəndəsi Li Syaotsyun sentyabrın 13-də "Reuters"-ə verdiyi müsahibəsində işgəncə və təzyiq hallarını danıb və bunları bildirib:

  Mərkəzlərdə heç bir təzyiq yoxdur. Onlar təlimlər keçərək yenidən kvalifikasiyalarını artırırlar. Sonra daha yaxşı iş tapacaqlar və əsas qanunları öyrənəcəklər.  

2018-ci ilin sentyabr ayında isə "Human Rights Watch" beynəlxalq təşkilatı Çində məhbusların ağır saxlanma şərtləri barədə hesabat dərc edib. Təşkilat Çin hökumətini tənqid edərək, rəsmi Pekini düşərgələrdəki məhbusları azad etməyə çağırıb.

2–19-cu ilin fevralında Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd ibn Salman bildirmişdir ki, "Çinin öz milli təhlükəsizliyi üçün öz ərazisindən terrorizmi qovmağa və de-ektremizm işləri görməyə haqqı vardır".

İstinadlar

  1. ↑ . Foreign Policy. 3 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 28 February 2018.
  2. Qulamhüseyn Məmmədov. . Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 2019-07-15 tarixində arxivləşdirilib.
  3. . Business Insider. 15 September 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 17 May 2018.
  4. . Human Rights Watch. 21 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 26 February 2018.
  5. . Channel NewsAsia. 25 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 July 2018.
  6. . ucanews.com. 27 March 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 13 September 2017. ()
  7. . Voice of America. 30 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 10 October 2017.
  8. . lowyinstitute.org. 3 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 25 May 2018. ()
  9. . Al Jazeera. 2 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 June 2018.
  10. . chinafile.com. 1 August 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 4 June 2018. ()
  11. . Der Spiegel. 4 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 16 July 2018.
  12. . The Irish Times. 29 March 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 26 July 2018.
  13. ↑ . Vox. 24 October 2018. 7 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 April 2019.
  14. . Financial Times. 9 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 18 July 2018.
  15. . CNN. 3 February 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 3 February 2018.
  16. . Radio Free Asia. 12 September 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 11 September 2017.
  17. . Radio Free Europe/Radio Liberty (RFE/RL). 9 December 2018. 22 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 2 April 2019.
  18. . Business Insider. 16 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 May 2018.
  19. . Daily Express. 4 April 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 4 April 2018.
  20. . China Digital Times. 18 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 18 July 2018.
  21. . The Independent. 25 October 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 18 May 2018.
  22. . Radio Free Asia. 14 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 27 December 2017.
  23. . Radio Free Europe/Radio Liberty/Radio Liberty. 2 June 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 1 June 2018.
  24. . opendemocracy.net. 23 May 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 May 2018. ()
  25. . UN. 31 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 3 March 2019.
  26. . BBC. 10 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 10 August 2018.
  27. . Reuters. 30 March 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 10 August 2018.
  28. ↑ . The Washington Post. 16 May 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 17 May 2018.
  29. . Foreign Policy. 27 March 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 24 July 2018.
  30. . Business Insider. 18 May 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 17 May 2018.
  31. . afa.org. 12 September 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 11 September 2017. ()
  32. . The Christian Post. 25 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 24 July 2018.
  33. . NPR. 2 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 22 May 2018.
  34. . Radio Free Asia. 10 May 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 9 May 2018.
  35. . axios.com. 20 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 18 May 2018. ()
  36. . China Digital Times. 8 June 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 May 2018.
  37. . voachinese.com (çin). 8 May 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 May 2018. (); ()
  38. . . 4 December 2018. 24 June 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 April 2019.
  39. Sudworth, John. . BBC News (ingilis). October 24, 2018. January 5, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 23, 2018. ()
  40. Mamtimin Ala. . (ingilis). 2018-11-07. 2018-12-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25. ()
  41. . Center for World Indigenous Studies. 2018-01-30. 2019-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  42. . The Washington Post. 24 November 2018. 16 June 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 29 March 2019.
  43. . Deutsche Welle. 12 March 2019. 26 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 March 2019.
  44. . BBC News. 10 February 2019. 16 November 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 29 March 2019.
  45. Wines, Michael. . New York Times. 10 July 2009. 15 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 2 January 2019.
  46. Swain, Jon. . The Sunday Times. London. 12 July 2009. İstifadə tarixi: 12 July 2009.
  47. . Human Rights Watch. 11 September 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 11 April 2005.
  48. . eurasiareview.com. 2 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 23 August 2012. ()
  49. . whatsonweibo.com. 2 November 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 16 March 2016. ()
  50. . Radio Free Asia. 2 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 17 October 2016.
  51. . jamestown.org. 27 June 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 15 May 2017. ()
  52. . thediplomat.com. 28 April 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 29 April 2017. ()
  53. . NBC News. 1 April 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 1 April 2017.
  54. . Business Insider. 22 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 17 July 2018.
  55. . The Daily Telegraph. 17 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 17 July 2018.
  56. . womenintheworld.com. 19 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 July 2018. ()
  57. . BBC. 10 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 1 April 2017.
  58. . The Independent. 6 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 30 March 2017.
  59. . nb.sinocism.com. 2 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 5 July 2018.
  60. . opslens.com. 16 August 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 July 2018. ()
  61. . almasdarnews.com. 7 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 July 2018. ()
  62. . The Guardian. 2 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 7 March 2012.
  63. . Der Spiegel. 4 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 26 July 2018.
  64. . BBC. 13 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 11 November 2017.
  65. . uhrp.org. 25 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 May 2018. ()
  66. . The Economist. 2018-05-31. ISSN . 2018-06-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-01-02.
  67. . Business Insider. 28 October 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 21 July 2018.
  68. . China Digital Times. 30 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 30 July 2018.
  69. . unpo.org. 13 September 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 30 July 2018. ()
  70. . dw.com. 29 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 27 July 2018. ()
  71. . creaders.net. 29 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 27 July 2018. ()
  72. . Radio France Internationale. 28 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 27 July 2018.
  73. . jamestown.org. 20 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 15 May 2017. ()
  74. . BBC. 13 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 August 2018.
  75. . Hindustan Times. 9 November 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 17 May 2018.
  76. . jamestown.org. 1 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 21 September 2017. ()
  77. . South China Morning Post. 17 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 12 December 2016.
  78. Phillips, Tom. . The Guardian. 25 January 2018. 19 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 17 September 2018.
  79. . The Economist. 30 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 18 August 2018.
  80. . archive.org. Archived from the original on 6 July 2018. İstifadə tarixi: 6 July 2017. ()
  81. . Australian Broadcasting Corporation. 2019-11-19 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2018.
  82. . Foreign Policy. 5 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 22 August 2018.
  83. . amityunderground.com. 2 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 August 2018. ()
  84. Li, Zaili. . Bitter Winter. 12 November 2018. 4 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2018.
  85. Introvigne, Massimo. . Bitter Winter. 26 November 2018. 15 August 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2018.
  86. Introvigne, Massimo. . Bitter Winter. 11 December 2018. 2 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 12 December 2018.
  87. Ma, Alexandra. . Business Insider. 27 November 2018. 3 August 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 30 November 2018.
  88. . jamestown.org. 20 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 15 May 2017. ()
  89. . rfa.com. 14 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 14 May 2018. ()
  90. . The Globe and Mail. 7 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 8 July 2018.
  91. . dw.com. 20 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 21 June 2018. ()
  92. . The Globe and Mail. 2 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 19 August 2018.
  93. . aa.com.tr. 17 September 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 2 August 2018. ()
  94. . Business Insider. 19 November 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 May 2018.
  95. . unpo.org. 23 February 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 14 September 2017. ()
  96. . nchrd.org. 26 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 24 October 2017. ()
  97. . China Digital Times. 12 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 25 January 2018.
  98. . world.wng.org. 11 November 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 29 March 2018.
  99. . Sputnik News Agency. 10 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 26 January 2018.
  100. . supchina.com. 26 June 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 27 June 2018. ()
  101. . Radio Free Asia. 29 June 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 29 June 2018.
  102. . The Guardian. 4 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2018.
  103. . bitterwinter.org. 21 June 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 30 June 2018. ()
  104. . Amnesty International.org. 22 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 11 April 2017.
  105. . National Review. 12 June 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 22 May 2018.
  106. . Radio Free Asia. 16 August 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 27 October 2017.
  107. . China Digital Times. 20 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 November 2017.
  108. . Radio Free Asia. 8 September 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 21 April 2018.
  109. . Radio Free Asia. 15 July 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 26 January 2018.
  110. . Radio Free Asia (ingilis). 2022-05-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  111. . www rfa.org. 14 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 20 November 2017.
  112. . www.rfa.org. 14 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 21 June 2018.
  113. . www.rfa.org. 14 January 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 21 June 2018.
  114. . www.rfa.org. 4 September 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 30 August 2018.
  115. . www.rfa.org (uyğur). . 4 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 August 2018. ()
  116. . BBC. 10 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 1 February 2018.
  117. . freedomsherald.wordpress.com. 18 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 21 January 2018.
  118. . Radio Free Europe/Radio Liberty/Radio Liberty. 19 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 26 April 2018.
  119. . muslimcouncil.org.hk. 26 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 19 May 2018. ()
  120. . Associated Press News. 3 August 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 27 November 2018.
  121. . www.telegraph.co.uk. 29 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 26 November 2018.
  122. . www.japantimes.co.jp. 28 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 27 November 2018.
  123. . www.washingtontimes.com. 14 August 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 26 November 2018.
  124. . www.smh.com.au. 2 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2018.
  125. . www.independent.co.uk. 16 August 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2018.
  126. . www.time.com. 30 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 30 November 2018.
  127. . www.hongkongfp.com. 8 December 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 8 December 2018.
  128. . www.religionnews.com. 11 June 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 4 December 2018.
  129. . www.thehill.com. 11 July 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2018.
  130. . The Independent. 25 October 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 18 May 2018.
  131. . allthatsinteresting.com. 3 April 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 18 May 2018. ()
  132. . asianews.it. 30 November 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 13 April 2018.
  133. . The Globe and Mail. 3 July 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 3 July 2018.
  134. . aa.com.tr. 22 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 8 June 2018. ()
  135. . uhrp.org. 12 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 January 2018. ()
  136. . uyghurcongress.org. 24 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 11 June 2018. ()
  137. . Radio Free Asia. 12 June 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 July 2018.
  138. . Radio Free Asia. 22 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 24 May 2018.
  139. . Radio Free Asia. 22 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 14 March 2018.
  140. . Radio Free Asia. 14 September 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 8 June 2018.
  141. . The Diplomat. September 18, 2018. February 12, 2020 tarixində . İstifadə tarixi: April 2, 2019.
  142. . White House. 26 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 July 2018.
  143. . The Washington Times. 24 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 24 July 2017.
  144. . USA Today. 16 December 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 24 July 2018.
  145. . . 12 November 2018. 3 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 April 2019.
  146. . The Daily Telegraph. 22 February 2019. 14 November 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 April 2019.
  147. . Newsweek. 22 February 2019. 10 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 April 2019.
  148. . Business Insider. 23 February 2019. 14 September 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2 April 2019.

Həmçinin bax

Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023