Sarkis Soğanalyan
Sarkis Soğanalyan (amh. Սարգիս Սողանալեան; 6 fevral 1929, İskəndərun, Fransa müstəmləkəsi – 5 oktyabr 2011[1], Hayliya[d], Florida) — erməni əsilli silah qacaqmalçısı. Ölüm taciri ləqəbi ilə tanınmış Soğanalıyan Soyuq müharibə[2] dövrünün ən böyük silah qacaqmalçısı hesab olunmaqdadır. Suriya[3] və Livan[4] ermənisi bir ailənin övladı olan Sarkis daha çox 1980-cı illərdə Səddam Hüseyn rejminə satdığı silahlar və İraq ordusunun rəhbər şəxsləri ilə olan yaxınlığı ilə gündəmə gəlmişdir.[5]
| Sarkis Soğanalyan | |
|---|---|
| amh. Սարգիս Սողանալեան | |
 | |
| Doğum tarixi | 6 fevral 1929 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 5 oktyabr 2011[1] (82 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | ürək çatışmazlığı |
| Milliyyəti | erməni |
| Dini | Erməni Qriqorian Kilsəsi |
| Fəaliyyəti | Silah qacaqmalçısı |
Florida ştatının Virciniya Qardens şəhərində yaşadığı zaman İran-İraq müharibəsində İraq tərəfini silah-sursatla təmin etmək məqsədi ilə Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi tərəfində əməkdaşlığa cəlb edilmişdir.[6] Reyqan Administrasiyasının təşviqi və Amerika kəşfiyyat agentliklərinin dəstəyi ilə o, 1,4 milyard dollar dəyərində Fransa istehsalı olan artilleriya satışı da daxil olmaqla, bir neçə mühüm silah sövdələşməsinin əsas əlaqələndiricisi və təminatçısı rolunda çıxış etmişdir.
İraqla yanaşı, o, Mavritaniyadakı Polisario qüvvələri, Livan vətəndaş müharibəsi zamanı Falanj milisləri kimi qruplara, Nikaraqua, Ekvador kimi Latın Amerikası ölkələrinə və Folklend müharibəsi zamanı Argentinaya silah satmışdır.[2] Silah ticarətini Afrika və Yaxın Şərq bölgələrində genişləndirən Soğanalıyan, Körfəz müharibəsindən əvvəl vermiş olduğu televiziya müsahibələrində, İraqda gördüyü işləri təfərrüatlı şəkildə izah etmiş və silah alqı-satqısına adı qarışmış bir necə yüksək səviyyəli Amerika hökumət rəsmisinin adını açıqlamışdır.
Ədliyyə Departamenti Soğanalyanı icazəsiz silahların göndərilməsinə dair konspirasiya qurmaqda ittiham edərək onun həbs olunmasına nail olmuşdur.[7] O, bir neçə il sonra Klinton administrasiyasına Livanda saxta pulların satışı ilə məşğul olan şəbəkənin çökdürülməsində kömək edən zaman azadlığa buraxılıb.
2001-ci ildə bank fırıldaqçılığı ittihamı ilə məhkəmə tərəfindən bir daha həbs olundu, lakin bir il sonra Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi və Peru arasında silah alqı-satqı sövdələşmələrinin aparıldığını açıqladıqdan sonra sərbəst buraxıldı. Sözügedən açıqlamalar Alberto Fuximori hökumətinin dağılması ilə nəticələnmişdir.[7]
Soğanalyan 1939-cu ildə İskəndərunda anadan olmuşdur. Həmin vaxt Fransız mandatı altında olan bölgə sonradan Türkiyəyə təhvil verilmişdir. 1939-cu ildə ailə ərazinin Türkiyəyə buraxılması səbəbindən Livanın paytaxtı Beyrut şəhərinə köçür. Ailəsinin ağır maddi durumuna görə orta məktəbi tərk edərək Fransa Silahlı Qüvvələrinin ərazidə yerləşən tank diviziyasında həqiqi hərbi xidmətə başlamışdır.
Orduda xidmət etməsi silahlara olan marağına səbəb oldu və müxtəlif silahların növləri və təyinatları haqqında detallı məlumatlar toplamağa başladı. Orduda bir necə il xidmət etdikdən sonra Livanda xizək üzrə təlimatçı müəllim kimi fəaliyyətə başlamış və bu zaman Amerika Birləşmiş Ştatlarından gələn bir qadın turistlə münasibət quraraq evlənmişdir.
Soğanalyan silah ticarəti ilə 1970-ci illərin əvvələrində başlamışdır. 1973-cü ildə ABŞ-də istehsal olunmuş silah-sursat partiyasını Livana satmaqla ilk uğurlu silah sövdələşməsini əldə etmişdir. 1975-ci ildən etibarən Polşa, Macarıstan və Bolqarıstan kimi Şərq bloku ölkələrinin əsas silah təminatçılarından birinə çevirilmişdir.[2] Satılan silahlar əsasən atıçı və piyada əleyhinə silahlardan ibarət idi. Livan vətəndaş müharibəsindəki fəal iştirakından sonra Livandakı xristian falanj milislərinə silah satmağa davam etmişdir.
Livanla yanaşı Ekvador, Mavritaniya və Nikaraquadakı müxtəlif fraksiyalara o cümlədən Zair Respublikasının rəhbəri Mobutu Sese Sekoya müxtəlif təyinatlı silahlar satmışdır. Lockheed C-130 Hercules təyyarəsinin Muəmmər Qəddafiyə çatdırılmasında və Folklend müharibəsi zamanı Argentina ordusunun ağır artilleriya slahları ilə təmin olunmasında da rol oynamışdır. Folklend müharibəsindən sonra Soğanalyanın karyerasında İraq adlı yeni bir səhifə açılır və elə onun əsas fəaliyyəti də Səddam Hüseyn Administrasiyasının adı ilə bağlıdır.[2]
Soqanalyanın sözlərinə görə, öz əməliyyatlarınıİraq transfer edən zaman ABŞ onun əməliyyatlarından tam xəbərdar idi; Amerikalılar mənim nə etdiyimi hər dəqiqə, hər saat bilirdilər. Bir stəkan su içsəydim, bundan xəbərdar idilər və nələr olduğunu bilirdilər.[2] O, 1958-ci ildə baş vermiş Livan böhranı zamanı ABŞ-la səmimi münasibətlər yaradır və bu ölkə kəşfiyyatının rəğbətini qazanır.[8] Amerika kəşfiyyat rəsmiləri Soğanalıyanı Livan üzrə etibarlı mənbə kimi təsvir edərək, onu İraqla silah sövdələşməsini həyata keçirmək üçün ideal namizədə çevirmişdilər.[9]
1980-ci ildə İran-İraq müharibəsinin başlaması ilə ABŞ-nin xeyir-duası altında İraqa silah satmağa başlamışdır. İraqa qarşı silah embarqosu tətbiq olunduğudan silahlar üçüncü ölkələr üzərindən Səddam Hüseynə çatdırılırdı. Onun ən əhəmiyyətli sövdələşməsi təqribən 1,4 milyard dollar dəyərində olan bir neçə Fransız 155 mm-lik özüyeriyən haubitsaların satışı ilə baş tutmuşdur.[10]
İraq liderləri əvvəlcə Amerikadan 175 mm-lik artilleriya almaq üçün Reyqan administrasiyasına müraciət etdilər, lakin tələbləri rədd edildi. Bununla belə, Amerika rəsmiləri iraqlılara özlərinə lazım olan silahları silah qaçaqmalçılarının əli ilə almağa təşviq edirdilər.[10]
1981-ci ildə iraqlılar Florida ştatının Mayami şəhərində yaşayan Soğanalyana və öz növbəsində bir neçə Avropa hökumətinə müraciət edirlər. İran-İraq müharibəsi zamanı aparılan silah satışı əməliyyatlarında Fransua Mitteranında iştirakı Soğanalyan tərəfindən təmin olunmuşdur. Fransua Mitteran İranın əlində saxladığı fransız girovların təhlükəsizliyinə və İranı daha çox əsəbləşdirməmək üçün sövdələşmələrin məxfi saxlanılmasını tələb etmişdir. ABŞ, Fransua Mitteran Vulkan kimi tanınan satışı təsdiqləməyə də təşviq etmişdir.[11]
Soğanalyan, 1991-ci ilin yanvarında Körfəz müharibəsi ərəfəsində İraq ordusuna edilən satışlar haqqında demişdir ki, Biz iraqlılara bu silahları ABŞ qüvvələri ilə döyüşmək üçün satmamışıq. Silahlar o vaxt ümumi düşmənə (İrana) qarşı döyüşmək üçün verilmişdi.[2]
Onun başqa bir silah sövdələşməsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının[12] sanksiyalarından yan keçmək üçün vasitəçi adı altında Avstriya üzərindən İraqa satdığı Cənubi Afrikadan olan artilleriya silahları ilə bağlıdır. Soğanalyan həmçinin İraq ordusuna Rumıniyadan 280.000.000 dollar dəyərində hərbi forma satmağa da köməklik göstərmişdir.[2]
60 dəqiqə televiziya proqramına verdiyi müsahibəsində Soğanalyan bildirib ki, yüksək səviyyəli Amerika rəsmiləri onun İraqdakı sövdələşmələrinin əvvəlindən xəbərdar olublar. Bunlara keçmiş ABŞ prezidenti Riçard Nikson, keçmiş vitse-prezident Spiro Aqnyu, Niksonun baş qərargah rəisi polkovnik Cek Brennan və baş prokuror Con N. Mitçel daxildir. Digər yüksək rütbəli məmurlar tərəfindən cəsarətləndirilən Nikson, onun adından İraqa formaların satışını sürətləndirmək üçün məktub yazmışdı.
Soğanalyan qeyd edirdi ki, Onlar təkcə uniforma biznesində deyildilər. Bacarsalar, pul qazanmaq üçün analarını satardılar.[12] O, həmçinin Koalisiya qoşunları ilə İraq arasında baş verən müharibənin uzunmüddətli müharibəyə çevriləcəyini proqnozlaşdırmışdır. Koalisiya qoşunları 1991-ci ilin fevralında İraq ordusunu Küveytdən sürətlə çıxartdıqdan sonra bu proqnozun doğru olmadığı müəyyənləşdi.
Soğanalyanın dövrü mətbuata və televiziya kanallarına vermiş olduğu müsahibələr ABŞ hökumətinin qeyri-qanuni silah ticarətindəki rolunu ifşa etmişdir. Konqres üzvləri qeyd edirdilər ki, Soğanalyan tərəfindən söylənilən fikirlər hər bir amerikalı üçün son dərəcə narahatlıq doğurmalıdır və doğurur. O, Səddam Hüseynə göstərilən böyük silah sövdələşmələrini birinci əldən təsvir edən şəxs kimi uzun müddət ABŞ mediyasının diqqət mərkəzində qalmışdır.[12]
Səsləndirdiyi ağır ittihamlar Corc Herbert Volker Buş administrasiyasının 1991-ci ildə ona qarşı cinayət işi açması ilə nəticələndi. Silah satmaqda və İraqa müxtəlif yollarla silah-sursat göndərməkdə günahlandırılan Soğanalyan altı müxtəlif maddə ilə mühakimə olunmuşdur. Silahara Hughes Helicopters korporasiyasının 103 ədəd helikopteri və 1983-cü ildə bağlanmış iki reaktiv qumbaraatan sövdələşmələri də daxil idi.[2]
Bir il sonra o, 20 min dollar cərimələndi və 6 il müddətinə azadlıqdan məhrum edildi. Lakin 1993-cü ildə onun cəzası iki ilə endirildi. Dəqiq motivləri bilinməsə də vəkili bildirib ki, Soğanalyan ABŞ hüquq-mühafizə orqanlarına Biqa vadisində baş tutacaq gizli bir silah sövdələşməsi ilə bağlı kəşfiyyat məlumatı verib, ancaq sonradan məlumatlar doğru çıxmayıb. 1995-ci ildə azadlığa çıxdıqdan sonra Fransaya köçmüş və İordaniyanın paytaxtı Əmman şəhərində işgüzarlıq ofisi açmışdır.
1999-cu ildə Soğanalyan sonuncu əsas silah qacaqmalçılığını həyat keçirmişdir. Həmin il Peru hökumətinin gizli sifarişi əsasında Şərqi Almaniya və İordaniyadan göndərilən 10 min ədəd AK-47 kalaşnikov avtomatı karqolar şəklində paraşütlə havadan atılır. Karqoların düzgün yerə atılmaması nəticəsində silahlar Peru ordusunun yox, Kolumbiyanın solçu partizan təşkilatı Kolumbiya İnqilabçı Silahlı Qüvvələrinin əlinə keçir. Kolumbiya İnqilabçı Silahlı Qüvvələri, ABŞ tərəfindən dəstəklənən Kolumbiya hökumətinə qarşı silahlı mübarizə aparmaqla məşhurlaşmışdı.[13] O, AK-47 avtomatlarının hər birinə 20 dollar daşınma xərcindən əlavə olaraq 55 dollarlıq qiymət təyin etmişdi.
Sonradan məlum olmuşdur ki, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi Perunun sözügedən silah sifarişi ilə bağlı həmin ölkənin xüsusi xidmət orqanlarının rəhbəri olmuş Vladimiro Montesinosla əməkdaşlıq etmişdir. Peru hökumətinin Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin əli ilə dünyaca məşhur silah qaçaqmalçısının xidmətindən istifadə etməsi ölkədə ciddi sensasiyaya səbəb oldu və dönəmin yapon əsilli Peru Prezidenti Alberto Fuximori təziqlərə dözməyərək, hökuməti ilə birlikdə istefa vermək məcburiyyətində qalmışdır.[2]
Qlobal silah ticarətindəki rolu ilə tanınsa da, Soğanalyan 1988-ci ildə Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının Spitak şəhərində baş vermiş dağıdıcı zəlzələdən sonra zərərçəkmişlərə 26 təyyarədən ibarət humanitar yardım göndərmişdir.[14] 41-ci ABŞ Prezidenti, Corc Herbert Volker Buş göstərdiyi səylərə görə onu bəşəriyyəti birləşdirən və əlaqələri möhkəmləndirən bir şəxsiyyət kimi xarakterizə etmiş, Tereza Ana isə ona məktub yazaraq, Allahın onu və ailəsinin göstərdiyi səylərə görə yüz qat mükafatlandıracağını bildirmişdir.[14]
2005-ci ildə çəkilmiş Müharibə Tanrısı filmindəki Simeon Veyts personajı, Soğanalyan da daxil olmaqla, yaxın şərq silah qaçaqmalçılarının ümumiləşdirilməmiş prototipidir.[15] 82 yaşlı Sarkis Soğanalyan 2011-ci ilin 5 oktyabr tarixində Amerika Birləşmiş Ştatlarının Florida ştatındakı Hayliya şəhərinin mərkəzi xəstəxanasında vəfat etmişdir.[14]
- ↑ 1 2 http://www.nytimes.com/2011/10/06/world/middleeast/sarkis-g-soghanalian-arms-dealer-dies-at-82.html.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 "Sarkis Soghanalian: The Cold War's Largest Arms Merchant Arxivləşdirilib 2018-07-24 at the Wayback Machine." Frontline (produced in March 2001). Retrieved April 10, 2007
- ↑ Relations, United States Congress Senate Committee on Foreign. The BCCI Affair: A Report to the Committee on Foreign Relations, United States Senate (ingilis). U.S. Government Printing Office. 1993. ISBN 978-0-16-040181-7. 2022-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-21.
- ↑ Shane, Scott. "Sarkis G. Soghanalian, an Arms Dealer Who Aided U.S. Intelligence, Dies at 82". The New York Times. 6 October 2011. 17 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 February 2022.
- ↑ Silverstein, Ken and Daniel Burton-Rose. Private Warriors. New York: Verso, 2000, pp. 60-61. ISBN 1-85984-325-5.
- ↑ Kahaner, Larry. AK-47: The Weapon that Changed the Face of War. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, 2007, p. 125. ISBN 0-471-72641-9.
- ↑ 1 2 Interview with Sarkis Soghanalian in 2003. Interview with Sarkis Soghanalian Arxivləşdirilib 2018-10-13 at the Wayback Machine. Public Education Center. Retrieved April 10, 2007
- ↑ Trento, Joseph J. Prelude to Terror: The Rogue CIA and the Legacy of America's Private Intelligence Network. New York: Caroll & Graf Publishers, 2005, p. 238.
- ↑ Trento. Prelude to Terror, pp. 237-238.
- ↑ 1 2 Cerf, Christopher and Micah L Sifry. The Iraq War Reader: History, Documents, Opinions. New York: Touchstone, 2003, p. 32. ISBN 0-7432-5347-7.
- ↑ Cerf and Sifry. The Iraq War Reader, pp. 32, 33.
- ↑ 1 2 3 Interview by Steve Kroft. United States Arms Sales to Iraq Arxivləşdirilib 2016-04-21 at the Wayback Machine (produced by Don Hewitt and Lowell Bergman). 60 Minutes; aired January 20, 1991. Retrieved April 15, 2007.
- ↑ Austin, Kathi and Jason Felch. "A Colombia Arms Deal And the Perils of Blowback" Arxivləşdirilib 2018-09-15 at the Wayback Machine. The Washington Post. March 3, 2002. Retrieved April 15, 2007.
- ↑ 1 2 3 "Sarkis G. Soghanalian, arms dealer dubbed ‘merchant of death,’ dies at 82 Arxivləşdirilib 2018-07-29 at the Wayback Machine." Washington Post. October 10, 2011. Retrieved December 21, 2013.
- ↑ Zerrouky, Hassane. "Getting a closer look at gun-running - a film review Arxivləşdirilib 2021-02-25 at the Wayback Machine." L'Humanité (January 30, 2006). Retrieved May 17, 2007.