Sarı qız surəti bütün türk xalqlarının mifologiyasında, inanclarında yeri olan hami ruhlardandır.

Başlanğıcını qədim türk inanclarından götürmüş Sarı qız türk və mifologiyalarında ortaq inaclardan gələn qədim köklü surətdir. Həmin surətin adına kumandin ovçuluq əfsanələrində "Taqnınq ezi Sarı kıs" (azərb. "Dağ əyəsi Sarı qız"‎) şəklində rast gəlinir. Təbiətin gizlin güclərindən olan bir mifoliji varlıq kimi o, Anadoludan başlayaraq Qafqaz, Türküstan, Altay bölgələrinə yayılmışdır. Qazax, qırğız və başqırdlarda "Sarı qız" surətində ruhun varlığına inanılmışdır.

Dağ əyəsi, ruhu olan Sarı qızla türk mifoloji surətlərindən pərilərin – gözəgörünməz gözəl qızların əsasən dağlarda yaşamaları arasında mifoloji görüş cəhətdən birlik olması hesab olunur.

Sarı qızın daşıdığı əsas xüsisiyyətlər tanınmış türk folklorşünası tərəfindən ensiklopedik səviyyədə araşdırılıb.

1926-cı ildə çap olunmuş "Türk yurdu" dərgisindəki yazısında Anadoluda Sarı qız əfsanəsinə uyğunlaşmış xalq oyunu haqda məlumat vermişdir. O, həmin mövzunun süjetinin "Çin türkləri ilə monqolların məzhəti olan Lama məzhəbi buddizmdən" gəldiyini və buradan keçdiyini göstərmışdir. Bəha Səid bəy həmin yazısında Sarı qızla "türklərin milli tipi olan Alanqova" arasında da paralellər aparmışdır.

Sarı qız surəti Anadolu taxtacı türkmənləri arasında çox sayda əfsanələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Türkmənlərin inancına görə onun qəbri Qaz dağının zirvəsində yerləşir.

Sarı qızın meşənin əyəsi, qoruyucu ruhu olmasına inanılır.

Anadoluda, Afyonqarahisarda, Mudurnunun kəndi yxınlığında Sarı qız adlı qaya, Təkirdağda Sarı qız adlı pir var ki, onlar yerli xalqın sitayiş yerləridir.

Qafqaz türklərindən olan noqayların inanclarında da Sarı qız mifoloji surəti özünəməxsus xüsusi yer tutur.

Özbəklərin inanclarına görə isə, kimə Sarı qız toxunarsa, həmin adam əsl şaman olar.

Orta Asiya türklərinin ənənəvi inanclarında Sarı qız dağ ruhu olduğu qədər yarğanların, suya yaxın yerlərin əyələri sayılır.

Şamanlar onlara vergi verilməsini birbaşa Sarı qızın ruhuyla bağlayırlar.

Sibir tatarlarının inanclarında bu mifoloji surət Sarıçaç (azərb. Sarısaç‎) adlanır.

Azərbaycan xalq mahnısı olan "Sarı gəlin"də sevənin üsyanı, yanğısı, ümidsiz çırpınışı, sevilənə qovuşa bilməməsi Sarı qızdan gələn toxunulmazlıqla əlaqəlidir. Düşünülür ki, qadın mənşəli hami ruhlar cəhətdən eyni nkişaf mərhələləri "", "Umay", "Sarı qız", "Sarı gəlin" ardıcıllığında davam edib.

• Sarı gəlin
• Alanqova
• Umay