III əsrin sonlarında Ərməniyyəyə qaçan bakirə öz rəfiqələri və dayəsi Qayana ilə Ərməniyyənin paytaxtı şərab anbarında gizlənmişlər. Lakin onlar Ərməniyyə çarı Trdat tərəfindən tapılıb qətlə yetirildikdən sonra təşəbbüsü ilə Ərməniyyədə tikilən ilk üç sovmədən biri də məhz həmin anbarın yanında ucaldılmışdır.483 – cü ildə həmin sovmə daş kilsə ilə əvəzlənmiş, sonrakı yüzillərdə dəfələrlə bərpa olunaraq, ona yeni tikililər əlavə edilmişdir.

Adın etimologiyası

Məbədin Saqakat (Saq + ak // ağ + at, yəni Ağ saqalar) adı onun, Qərbi Azərbaycanın ən qədim sakinlərindən olan və Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamış saklara məxsus olduğunu birmənalı olaraq sübut edir. Məbədin ətrafında tarix boyu türk tayfaları yaşamış, bu ərazilərə ermənilərin ilk gəlişi XV əsrin ortalarında baş vermişdir.

İlkin tikililər

Bu günkü Saqakat məbədi VI – VII əsrlərdə inşa edilmiş məbədin bərpa edilmiş hissəsidir. Mütəxəssislər bu məbəd binasının daha qədim binanın özülləri üstündə inşa edilməsini düşünürlər. Məbədin cənub – qərb divarının özülündə aparılmış tədqiqatlar zamanı köhnə məbəd binasının otaqlarından birinin divarı aşkarlanmış və həmin divarın yeni məbədin inşası zamanı nərdivana dayaq kimi istifadə edilməsi müəyyənləşdirilmişdir. Məbədin cənub divarında kiçik yarımdairəvi apsisin izləri də görünməkdədir. Məbədin özülündə IV – V əsrlər bölgə memarlığı üçün xarakterik olan dayaq sistemi istifadə edilmişdir. Binada kiçik şapelə doğru yol göstərən iki portal biri cənub, biri isə qərb divarında çox uğurlu yerləşdirilmişdir.

Sonrakı tikililər

Bu günkü məbəd binası birnefli bazilika quruluşuna malik olub, şərq divarında yarımdairəvi apsisi vardır. Apsisin bəzi hissələrinin V əsrin yadigarı olması güman edilir. Dörd qapı çıxış binanın mərkəzi küçə və koik gümbəzalı hissə ilə əlaqəsini təmin edir. Binanın qərb divarında olan əsas portal açıq qalereyadan binanın interyerinə keçid yaradır. Binanın əsas giriş qapısı üstündə kiçik kitabə yerləşdirilmişdir. Kitabə qəhvəyi tuf daşından hazırlanaraq binaya sonradan əlavə edilmişdir. Digər kiçik bir portal isə binanın cənub divarındadır. Əsas məbəd binasının fasadındakı kiçik ornamental naxışlar həndəsi fiqurlar silsiləsi şəklində yığılmışdır.

Məbədin qərb qurtaracağında binanın ümumi memarlığı ilə uyğun şəkildə dizayn edilmiş açıq qalereya yerləşir. Qalereyanın ortasında yerləşən yeganə böyük arkanı keçdikdən sonra kilsənin əsas portalına yaxınlaşmaq mümkündür. Qalereyanın ortasında kiçik altı sütunlu zəng qülləsi yerləşir.

• И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее присоеденения к Российской империи, С-п.,1852, стр. 293-306, 667-682;
• А.Берже. Кавказ в археологическом отношении, Тифлис, 1875, стр. 171;
• Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.162-166.
• Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, ADN, 1994, səh 96 – 152

• Azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiyası