Səyidcəlil Xəttatov
Səyidcəlil Hüseyn oğlu Xəttatov (krımtat. Seitcelil Üsein oğlu Hattat, Сеитджелиль Усеин огълу Хаттат; 1873, Bağçasaray, Tavriya quberniyası[d] – Krasnoyarsk diyarı[1]) — Krım tatar yazıçısı, tənqidçisi, pedaqoqu, ictimai xadimi, maarifçisi. Represiya qurbanı. 1905–1907-ci illər inqilabından sonra Gənc tatar hərəkatına qoşulmuş, Krımın ictimai-siyasi həyatında iştirak etmişdir. 1917-ci ildə Müvəqqəti Krım Müsəlman İcraiyyə Komitəsinin (VKMİK) təşkilində fəal iştirak edib. Krım Xalq Respublikasının hökumətinin üzvü, vəqflər və maliyyə naziri. O, qondarma "Milli Firqə" partiyası işi üzrə repressiyaya məruz qalıb, iki dəfə QULAQ sistemində cəza çəkib. Krım Vilayət Məhkəməsinin 18 iyun 1957-ci il tarixli qərarı ilə reabilitasiya olunub.[2]
| Səyidcəlil Heseyn oğlu Xəttatov | |
|---|---|
| krımtat. Seitcelil Üsein oğlu Hattat | |
.jpg) Milli baş geyimli Krım tatar müəllimi və siyasətçisi | |
 | |
| 1917-ci il dekabr – 1918-ci il yanvar | |
| Əvvəlki | özü Krım Regional Hökumətinin naziri kimi |
| Sonrakı | vəzifə ləğv edilib |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1873 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | məlum deyil, ehtimal ki, 1941-ci il |
| Vəfat yeri | |
| Milliyyəti | Krım tatarı |
| Vətəndaşlığı |
 Rusiya İmperiyası  SSRİ |
| Partiya | Milli Firqə |
| Atası | Hüseyn Xəttatov |
| Həyat yoldaşı | Əminə Kayum |
| Dini | islam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Səyidcəlil Xəttatov 1873-cü ildə (digər mənbələrə görə 1874-cü ildə və "Reabilitasiya tarixi. Krım Muxtar Respublikası" kitabına görə 1887-ci ildə[3]) Bağçasarayda quluqçu ailəsində anadan olub. 1894-cü ildə Simferopol tatar müəllimlik məktəbini bitirib.[1]
O, 1905–1907-ci illər rus inqilabını alqışladı. İnqilabdan sonrakı dövrdə Gənc Tatar hərəkatında fəal iştirak etdi (lideri ikinci çağırış Dövlət Dumasının deputatı Abdurəşid Mədiyev idi; gənc tatarların siyasi mərkəzi Karasubazar şəhəri idi, "Vetan Xadimi" qəzeti " ("Vətən qulluqçusu") hərəkatın mətbu orqanı idi), pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub, Baxçasaray Şəhər Dumasına dövlət məmuru seçilib.
1913-cü ildə Xattatov Duma üzvlərinə Krımda müsəlmanlar üçün tam hüquqlu institutun açılması layihəsini təqdim etdi; 1913-cü il fevralın 20-də Duma üzvlərinə müraciətində o, yarımadadakı mekteblərin ozamankı vəziyyətinin "həm təhsil, həm də təhsil baxımından daha acınacaqlı olduğunu" və yeni bir təhsil müəssisəsinin açılmasını qeyd etdi. Onun bu təklifi xüsusi olaraq Krım tatar məktəbləri üçün müəllim heyətinin əhəmiyyətli dərəcədə yaxşı hazırlanmasına imkan verəcəkdi.[2]
Onun təşviqat və təşkilati fəaliyyəti nəticəsində 1917-ci il martın 25-də onun sədrliyi ilə Rusiya müvəqqəti hökuməti tərəfindən tanınan Krım müsəlmanlarının qurultayı keçirildi və bu qurultayda Səyidcəlil Xəttatov Müvəqqəti Krım müsəlmanları İcraiyyə Komitəsi nə üzv seçildi. O, həmçinin Ümum-Rusiya Müsəlmanları Qurultayında iştirak üçün nümayəndə hüququ da aldı.
.jpg)
7 aprel 1917-ci ildə Ağməsciddə (Simferopol) Bütün Krım Müsəlmanları Qurultayı keçirildi. Bu yığıncağa Krımın müxtəlif yerlərindən 1500-dən çox adam qatılmışdı. Yığıncaqda "Vətən" cəmiyyətindən Səyidcəlil Xəttatov, Həsən Səbri Ayvazov kimi millətçilər aktiv iştirak etmişdilər. Yığıncaqda Krım Müsəlmanları Mərkəzi İcra Komitəsi yaradıldı. Müvəqqəti Krım müsəlmanları İcraiyyə Komitəsi ümumi demokratik tələblərlə yanaşı, "Krımda yaşayan digər xalqlarla birlikdə Federativ Demokratik Respublika"nın yaradılmasından bəhs edən "Tatar Demokratiyasının Siyasi Proqramı"nı qəbul etdi.[2] Bu dövrdə Xattatov Noman Çələbi Cihan və Cəfər Seyidəhməd Krımərlə birlikdə Krım tatarlarının milli hərəkatının ən önəmli simalarından biri idi. Onun fəal iştirakı ilə Krım tatar xalqının Krım Tatar Milli Qurultayının keçirilməsi hazırlanırdı.[1]
1917-ci ilin dekabrında direktoriyada Xəttatov maliyyə və vəqflər üzrə direktor (nazir səlahiyyətləri ilə) vəzifəsini tutdu.[4] 1918-ci ilin yanvarında Krım Xalq Respublikası və onun qüvvələri Sevastopol Sovetinin qüvvələri tərəfindən dağıdıldı. Tavrida SSR yaradıldı, o da öz növbəsində 1918-ci ilin aprelində alman işğalçı qüvvələri tərəfindən dağıdıldı. Onların Krımda hakimiyyəti altında, 1918-ci ilin noyabrına qədər Birinci Krım Regional Hökuməti fəaliyyət göstərdi, burada Krım tatarları bəzi rəhbər vəzifələr aldılar.[5]
1919-cu ilin payızında Əli Bodaninskinin başçılıq etdiyi "Milli-Firqə"nin sol qanadı artıq bolşeviklərlə əməkdaşlıq edəndə Anton Denikinin əks-kəşfiyyatı qısa müddətə Seyitcəlil Xəttatovu, Ablakim İlmiyi, Əlinin kiçik qardaşı Hüseyin Bodaninskini, Mustafa Bədrəklini, Seyid Bədrəkçini, Xəlil Çəpçəkçini, Seyidəhməd Kəzləvlini, Əli Bodaninskinin həyat yoldaşı Hənifəni həbs etdi.[6]
1920-ci ilin noyabrında sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bir çox "Milli-Firqə" fəalları sovet dövlət quruculuğunun iştirakçısı oldular. 1921-ci ildə Simferopolda keçirilən Birinci Ümumkrım Təsis Sovetlərinin Qurultayında Seyitcəlil Xəttatov Krım Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvlüyünə namizəd seçildi.[7]
1928-ci ildə Vəli İbrahimovun (1990-cı ildə SSRİ-də, 1993-cü ildə müstəqil Ukraynada reabilitasiya olunub) edamından sonra "Milli Firqə" əks-inqilabi təşkilatı haqqında" 64513 saylı cinayyət işi açıldı. Cinayyət ittihamında xüsusən deyilirdi: "Krımda kriminal-siyasi quldurluğun ən güclü və nüfuzlu dayağı olan Vəli İbrahimov qrupunun ləğvindən sonra quldurluğun və onun köklərinin Krım tatarları arasında tamamilə aradan qaldırılması üçün daha da dərindən təmizləmək üçün fürsət açıldı. Bu təmizləmənin nəticəsi olaraq Krımda 1917–1918-ci illərdə yarandığı gündən öz əsas dayaqlarını saxlayan mütəşəkkil özəyin, tam formalaşmış siyasi əks-inqilabi "Milli-Firqə" partiyasının mövcudluğu üzə çıxdı".
Bu iş üzrə 63 nəfər həbs olundu, onların arasında 27 iyun 1928-ci ildə Səyidcəlil Xəttatov da var idi. İttiham aktında onun haqqında belə deyilir: "1917–1918-ci illərdə Krımdakı Qurultay və milli idarənin fəal xadimi, tapşırığı ilə bolşeviklərə qarşı mübarizədə dəstək almaq üçün Türkiyədə olmuş və "Milli Firqə"nin təşkilatçılarından biri".
Əvvəlcə Xəttatov edam cəzasına məhkum edilsə də, sonradan bu cəza düşərgələrdə 10 il həbs müddətinə dəyişdirilib. Səyidcəlil Hüseyn oğlu cəzasını əvvəlcə Ağ dəniz-Baltik kanalı tikintisində, sonra Solovki əsir düşərgəsində çəkib. 1936-cı ilin payızında vaxtından əvvəl azad edildi. Təhlükəsizliyə görə Krıma qayıtmamaq qərarına gəldi və buna görə də əvvəlcə Melitopolda, sonra isə Sokologornaya stansiyasında məskunlaşdı. Orada dəmiryol yeməkxanasında işə düzəldi. 1937-ci ilin iyununda yenidən həbs edilərək Simferopol həbsxanasına göndərildi. Xəttatov RSFSR Cinayət Məcəlləsinin 58–6, 8, 11-ci maddələri ilə — əks-inqilabi pantürkist casus təşkilatının — "Milli Firqə" partiyasının rəhbəri kimi ittiham olundu. 1938-ci il aprelin 17-də edam cəzasına məhkum edildi.[1]
Krım Vilayət Məhkəməsinin 18 iyun 1957-ci il tarixli qərarı ilə Səyitcəlil Xəttatov reabilitasiya olundu.[2] Siyasətçi 1990-cı illərin əvvəllərində Ukrayna SSR-nin "Ukraynada siyasi repressiya qurbanlarının reabilitasiyası haqqında" 17 aprel 1991-ci il tarixli Qanununa uyğun olaraq, "məlumatların əsaslılığını təsdiq edən sübutlar toplusunun olmaması səbəbindən cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi" ilə yenidən reabilitasiya olunub.[1]
- ↑ 1 2 3 4 5 "Сеитджелиль Хаттатов" (rus). Крым.Реалии. 2021-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-30.
- ↑ 1 2 3 4 "Сеитджелиль Усеинович Хаттатов | Ана юрт". ana-yurt.com. 2021-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-30.
- ↑ "Реабилитированные историей. Автономная Республика Крым: Книга шестая". (Симферополь, 2009. С. 261)
- ↑ Селим Али. "Первый Курултай крымскотатарского народа". Ана юрт. 2019-06-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-27.
- ↑ Айдын Шемьи-заде. Али Боданинский — просветитель и революционер // Милли Фирка (русский). — 2009. — 17 март. 2021-04-11 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Айдын Шемьи-заде. Али Боданинский — просветитель и революционер // Милли Фирка (русский). — 2009. — 17 март. 2021-04-11 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Абдульвапов Н. КрымЦИК и Совнарком Крымской АССР в первой половине 20-х гг. XX в. // Свод памятников истории, архитектуры и культуры крымских татар. III. г. Симферополь. Белгород: КОНСТАНТА. гл. ред. Р. С. Хакимов. 2018. 151. ISBN 978-5-906952-68-4.