Səməd Mövləvi
Əbdülsəməd Mirzə Məhəmməd oğlu Mövləvi-Rzalı (20 fevral 1900, Təbriz, Cənubi Azərbaycan – 3 fevral 1962, Naxçıvan) — Azərbaycan teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR xalq artisti (1960).
| Səməd Mövləvi | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Digər adı | Əbdülsəməd Rzalı | ||
| Doğum tarixi | |||
| Doğum yeri | Təbriz, Cənubi Azərbaycan | ||
| Vəfat tarixi | (61 yaşında) | ||
| Vəfat yeri | Naxçıvan, Naxçıvan MSSR, Azərbaycan SSR, SSRİ | ||
| Dəfn yeri | Naxçıvan | ||
| Vətəndaşlığı |
 SSRİ |
||
| Uşağı | Tofiq Mövləvi | ||
| Fəaliyyəti | teatr aktyoru və rejissoru | ||
| Fəaliyyət illəri | 1921–1962 | ||
| Mükafatları |
|
||
Əbdülsəməd Rzalı 20 fevral 1900-cü ildə Təbriz şəhərində yoxsul bir ailədə dünyaya göz açmışdır. Atası Mirzə Məmməd Mövləvi Təbrizdə xalçaçılıq karxanasında işləmişdir. Səməd Mövləvi 8 yaşında ikən atasını itirmiş və böyük qardaşı Əhməd ağanın himayəsində yaşamışdır. O, ilk təhsilini molla məktəbində almış və 1916-cı ildə buranı bitirmişdir. 1921-ci ildə Cənubi Azərbaycanda baş verən siyasi proseslərə görə Naxçıvana köçməyə məcbur olmuşdur.
Həmin ildən etibarən Azərbaycanın görkəmli səhnə xadimi Hüseyn Ərəblinski tərəfindən səhnəyə cəlb edilmişdir. SSRİ Xalq artisti Sidqi Ruhulla öz xatirələrində belə yazır: "Mən qastrola gedərkən Təbrizdə Nəriman Nərimanovun "Nadir Şah" faciəsini tamaşaya qoyduğumuz zaman qadın surəti Gülcahanı ifa edən tapılmadı. Mən həmin rolu "Rüşdiyyə" məktəbində təhsil alan gənc tələbə Səməd Mövləviyə tapşırdım. O, heç nədən çəkinmədən çox böyük bir cəsarətlə Gülcahan rolunu ifa etdi". O zamanlar İranda birinci rus inqilabının təsiri ilə bir sıra mütərəqqi təşkilatlar yaradılmışdı ki, bunlardan biri də "Cəmiyyəti-xeyriyyə" idi. Bu təşkilat öz mütərəqqi fikirlərini kütlələrə çatdırmaq üçün ən güclü vasitələrindən biri olan teatr cəmiyyətini təşkilat nəzdində ideoloji məqsəd kimi yaratmışdı. Səməd Mövləvi həmin vaxt Təbrizdə ilk dəfə tamaşaya qoyulmuş "Ölülər" tragikomediyasında İskəndər obrazını Böyük xan Naxçıvanlı, çirkin əməllər carçısı olan Şeyx Nəsrulla surətini isə Səməd Mövləvi böyük məharətlə oynamışdır. Səhnəmizin sabiq əməkdaşlarından biri olan Əkbər Abbasov öz xatirələrinin birində deyir:"Çox yaxşı yadımdadır, Səməd Mövləvi o zaman Şeyx Nəsrulla rolunu çox böyük məharətlə oynayırdı. Mən də Səməd Mövləvidəki fitri istedadı görüb Naxçıvanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra onun Naxçıvan səhnəsinə gətirilməsini təşkil etdim". Yarım əsrə yaxın bir dövrdə Səməd Mövləvi 225-dən çox müxtəlif xarakterli obraz yaratmışdır.
O, İrəvan şəhərində Azərbaycan teatrının təşkil olunması üçün rəhbərliyə dəvət olunmuş, 1924-cü ildən 1925-ci ilin sentyabrınadək oradakı Azərbaycan teatrında Hüseyn Cavidin "İblis", "Şeyx Sənan", C.Cabbarlının "Aydın", N.Nərimanovun "Nadir Şah", Ü.Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", "Ər və arvad", "Arşın mal alan" pyeslərini tamaşaya qoymuşdur. Səməd Mövləvinin Tiflis şəhərindəki yaradıcılığı da diqqətəlayiqdir. Belə ki, Tuqanov, Burçalov, Yevdokimov, Diyevski, Mərcanaşvili, Kirmanşahlı kimi rejissorların Tiflis səhnəsindəki yaradıcılığı Səməd Mövləvi üçün bir məktəb olmuş və onun səhnə fəaliyyətində dönüş əmələ gətirmişdir. Daha sonra Səməd Mövləvi doğma yurdu saydığı Naxçıvana qayıdaraq Dövlət Dram Teatrında rejissor işləməyə başlayır.
1921-ci ildən ömrünün sonunadək Naxçıvan Dram Teatrında (sonralar Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı) işləmiş, Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "Şah Abbas və Xurşid Banu" operalarını tamaşaya qoymuşdur. 1924–1926-cı illərdə İrəvan və Tiflis Azərbaycan teatrlarında işləmiş, İrəvanda "Leyli və Məсnun" və "Arşın mal alan" tamaşalarına quruluş vermişdir.
O, İrəvan şəhərində Azərbaycan teatrının təşkil olunması üçün rəhbərliyə dəvət olunmuş, 1924-cü ildən 1925-ci ilin sentyabrınadək oradakı Azərbaycan teatrında Hüseyn Cavidin "İblis", "Şeyx Sənan", C.Cabbarlının "Aydın", N.Nərimanovun "Nadir Şah", Ü.Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", "Ər və arvad", "Arşın mal alan" pyeslərini tamaşaya qoymuşdur. Səməd Mövləvinin Tiflis şəhərindəki yaradıcılığı da diqqətəlayiqdir. Belə ki, Tuqanov, Burçalov, Yevdokimov, Diyevski, Mərcanaşvili, Kirmanşahlı kimi rejissorların Tiflis səhnəsindəki yaradıcılığı Səməd Mövləvi üçün bir məktəb olmuş və onun səhnə fəaliyyətində dönüş əmələ gətirmişdir. Daha sonra Səməd Mövləvi doğma yurdu saydığı Naxçıvana qayıdaraq Dövlət Dram Teatrında rejissor işləməyə başlayır.
O, Cəfər Cabbarlının "Od gəlini", "1905-ci ildə", Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan", "İblis", "Şeyda","Uçurum","Dəli knyaz", M.F. Axundovun "Hacı Qara", Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi gavə", gürcü yazıçısı Şanşiaşvilinin "Anzor", Şekspirin "Hamlet", "Otello", Şillerin "Qaçaqlar", "Məkr və məhəbbət", hind yazıçısı Hüseyn Fitrətin "Hind ixtilaçıları", rus klassiklərindən Qoqolun "Müfəttiş", Ostrovskinin "Günahsız müqəssirlər", Şkvarkinin "Özgə uşağı" pyeslərini müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoymuş və özü də ayrı-ayrı rollarda çıxış etmişdir. Onun ifa etdiyi rollar silsiləsində yaratdığı surətlər rəngarəng olmaqla, S.Mövləvidəki yaradıcılıq qabiliyyətinin olmasını aydın göstərir. "Şeyx Nəsrulla", "dəmirçi Gavə", "Nadir Şah", "general Karl","Otello","Ferdinand", "Anzor", "İblis","Sənan", "Məcnun", "Kərəm", "Mirzə Səməndər", "Vidadi" kimi rollarda Səməd Mövləvi yaradıcılığının birtərəfli deyil, rəngarəng, həm də nə qədər təbii şəkildə inkişaf etdiyini tamaşaçılar görüb alqışlamışlar.
İkinci Dünya müharibəsi illərində özünü fəal bir ictimaiyyətçi kimi göstərən Səməd Mövləvinin fəaliyyətini nəzərə alan SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti onu "İgidliyə görə", "Qafqazın müdafiəsinə görə" medalları ilə təltif etmişdir. Ona 17 iyun 1943-cü ildə "Azərbaycan SSR əməkdar artisti", 24 may 1960-cı ildə isə "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adları verilmişdir.
Azərbaycan səhnəsinin görkəmli sənətkarlarından olan S.Mövləvi 1962-ci il fevral ayının 3-də Naxçıvanda vəfat etmişdir. Müstəqillik illərində nəşr olunan "Naxçıvan teatrının salnaməsi" kitabında görkəmli aktyor barədə müfəssəl məlumat verilmişdir.[1]