Səhmdarlar müqaviləsi səhmdar cəmiyyətinin standart təsis sənədlərindən (təsis müqaviləsi, nizamnamə) fərqli olaraq, konfidensial xarakter daşıyır və yalnız həmin müqavilənin tərəfləri üçün hüquq və öhdəliklər yaradır. Beləliklə, səhmdarlar müqaviləsi istər cəmiyyətin bütün mövcud iştirakçıları, istərsə də cəmiyyətin müəyyən iştirakçılar qrupu (məsələn, yalnız majoritar və ya bir neçə minoritar səhmdarlar) arasında bağlana bilər. Bu növ müqavilələrdə tərəf kimi mövcud səhmdarlarla yanaşı cəmiyyətin kapitalında pay əldə etmək niyyətində olan üçüncü şəxslər də çıxış edə bilərlər. Məhz bu hallar təcrübədə daha geniş yayılmışdır. Belə ki, cəmiyyətə səhmdar qismində yeni investor cəlb olunduqda, onun hüquq və mənafelərinin təmin olunmasına rəsmi surətdə zəmin yaratmaq üçün onunla cəmiyyətin mövcud səhmdarları arasında iştirak payının əldə edilməsindən əvvəl səhmdarlar müqaviləsi imzalanır. Həmin müqavilədə yeni investorun cəmiyyətin müşahidə şurasında təmsil olunmaq hüququ, cəmiyyətdə iştirak müddəti, iştirakına xitam verilməsi (çıxış strategiyası), iştirakçı olduğu müddət ərzində cəmiyyətə rəqabət təşkil edən digər şirkətlər ilə hər hansı münasibət qurmaqdan çəkinmək öhdəliyi və bu kimi digər şərtlər öz əksini tapa bilər. Səhmdarlar müqaviləsinin yuxarıda göstərilənlərdən irəli gələn daha bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, bu növ müqavilə istər cəmiyyətin hüquqi şəxs kimi təsis olunmasından əvvəl, istərsə də onun fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində bağlana bilər.

Səhmdarlar müqaviləsinin tərəflərin səhmdar statusunu əldə etməsindən əvvəl bağlanması məqsədəuyğun hesab edilir.

Xarici təcrübədə səhmdarlar müqaviləsində opsion şərtlərindən də istifadə edilir.

Müasir biznes münasibətlərində səhmdarlar müqaviləsi effektiv və təminatverici hüquq aləti kimi çıxış edərək, investorlar arasında aydın və birmənalı "oyun qaydalarının" müəyyən olunması, cəmiyyətin idarəetmə məsələləri üzrə yarana biləcək mübahisələrin məhkəməyədək həll edilməsi, cəmiyyətin fəaliyyətinin vahid mövqedən istiqamətləndirilməsi və bu kimi digər məqsədlərə nail olunması üçün əvəzolunmaz rol oynayır. Ölkəyə cəlb olunan xarici investorların dairəsi genişləndikcə, onların yerli müəssisələrə qoyduqları sərmayələrin həcmi artdıqca, bu cür müqavilələrin bağlanması halları da çoxalır.

Səhmdarlar müqaviləni imzalamaqla öhdəlik yarada bilərlər ki, müəyyən müddət ərzində cəmiyyətin nizamnamə kapitalında öz paylarının üçüncü şəxslərə özgəninkiləşdirilməsinə yol verməyəcəklər. Bu şərt bir çox hallarda müəyyən layihəni maliyyələşdirmək məqsədi ilə səhmlərin əldə edilməsi vasitəsilə (equity investment) cəmiyyətə daxil olan strateji investorun hüquqlarının qorunması, həmin investorla cəmiyyətin mövcud səhmdarları arasında sabit və uzunmüddətli münasibətlərin bərqərar olunması, habelə səhmlərin nəzarət paketinin hər hansı rəqib şirkət tərəfindən əldə edilməsinin qarşısının alınması üçün zəruri olur. Bu cür şərt adətən vençur investisiyalarını həyata keçirən və ya birgə fəaliyyəti qurmaq niyyətində olan (start-up) investorlar tərəfindən nəzərdə tutulur.

Beynəlxalq təcrübədə "tag-along right" kimi tanınan bu şərt onu nəzərdə tutur ki, müqavilə iştirakçısı olan majoritar səhmdar mülkiyyətində olan səhmləri hər hansı üçüncü şəxsə satmaq niyyətində olduqda, digər səhmdarlar da (adətən minoritarlar) həmin əqddə iştirak edərək öz paylarına mütənasib həcmdə səhmlərini həmin şəxsə eyni şərtlər və qiymət ilə satmaq hüququnu əldə edirlər. Bunun əks variantı "drag-along right" kimi tanınan şərtdir ki, bu halda majoritar səhmdar öz səhmlərini hər hansı üçüncü şəxsə özgəninkiləşdirdikdə, müqavilə iştirakçısı olan digər səhmdarlara qarşı tələb irəli sürə bilər ki, onlar da səhmlərinin müəyyən hissəsini eyni şərtlər və qiymət ilə həmin şəxsə satsınlar.

Bu şərt, cəmiyyətin açıq və ya qapalı olmasından asılı olmayaraq, müqavilə iştirakçısının öz səhmlərini özgəninkiləşdirdiyi halda digər iştirakçıların həmin səhmləri almaqda üstünlük hüququnu nəzərdə tutur. Bununla, iştirakçılar cəmiyyətin nəzarət paketinin üçüncü şəxslərə, o cümlədən arzu olunmaz əldəetmə (unwelcome takeover) nəticəsində reyderlərə keçməsinin qarşısını almaq imkanını əldə edirlər.

Müqavilədə bu şərt bir çox hallarda satış-alış opsionu (put and call option) kimi öz əksini tapır. Həmin hallar arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar: 1) əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş müddətin başa çatması, 2) hər hansı bir hadisənin baş verməsi və yaxud əksinə baş verməməsi, 3) müqavilə şərtlərinin hər hansı iştirakçı tərəfindən pozulması, 4) "deadlock" (çıxılmaz) olunan vəziyyətinin yaranması, yəni iştirakçılar arasında əmələ gəlmiş mübahisəli məsələnin həllinin qeyri-mümkün olması və s. Tərəflər razılaşa bilərlər ki, yuxarıda qeyd olunan hallardan hər hansı biri baş verdikdə, həmin hal ilə əlaqəli olan iştirakçı öz səhmlərini digər iştirakçılara əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətə satmaq hüququnu əldə edəcək. Eyni zamanda digər iştirakçılar da həmin iştirakçıdan səhmlərinin razılaşdırılmış qiymətə onlara satılmasını tələb etmək hüququna yiyələnəcəklər.

Məsələn, cəmiyyətin bir neçə minoritar səhmdarı mövcud ola bilər ki, onların hər birinin ayrı-ayrılıqda mülkiyyətində olan kiçik həcmli səhm faizləri cəm şəkildə çıxış etdikdə nizamnamə kapitalının kifayət qədər iri payını təşkil etmiş olar. Bu halda minoritarlar, öz hüquq və mənafelərinin effektiv surətdə təmin olunması və majoritar səhmdarlara qarşı vahid mövqedən çıxış etməsi üçün səhmdarlar müqaviləsini bağlaya bilərlər. Həmin müqavilə ilə minoritarlar, məsələn, cəmiyyətin ləğvi və ya yenidən təşkil olunması, əlavə səhm buraxılışları, nizamnaməyə dəyişikliklərin edilməsi və bu kimi digər gündəliyə daxil olmuş məsələlər üzrə qərarların əleyhinə vahid qaydada səs verəcəkləri barədə üzərlərinə öhdəlik götürə bilərlər. Və ya hər hansı majoritar səhmdar öz təmsilçisini cəmiyyətin müşahidə şurasının üzvlüyünə namizəd kimi irəli sürdükdə, digər səhmdarlar həmin namizədin lehinə mütləq şəkildə səs verəcəkləri barədə razılığa gələ bilərlər. Eyni zamanda minoritar səhmdarlar aralarında bu cür müqavilə bağlayaraq nəzərdə tuta bilərlər ki, cəmiyyətin müşahidə şurasının üzvlüyünə onları təmsil edəcək vahid namizədi irəli sürərək, onun lehinə yekdilliklə səs verəcəklər.

Tərəflər müəyyən edə bilərlər ki, müqavilənin qüvvədə olduğu müddət ərzində səhmdar cəmiyyətinin fəaliyyəti ilə bağlı yarana biləcək mübahisələr məhkəməyə müraciət etməmişdən əvvəl onlar arasında danışıqlar yolu ilə, müəyyən qayda və prosedurlar əsasında tənzimlənəcək. Eyni zamanda tərəflər bu cür mübahisələrin müstəqil arbitraj, o cümlədən beynəlxalq arbitraj tərəfindən baxılması barədə razılığa gələ bilərlər.

• Səhmdar