"Ruhun feonomenologiyası" (alm. Phänomenologie des Geistes‎) — Alman filosofu Hegelin ən böyük əsərlərindən birincisi.

Ruh sözün geniş mənasında ideal olanla , şüurla maddi başlanğıcdan fərqli olaraq qeyri-cismani başlanğıcla eyniyyət təşkil edən anlayış; sözün dar mənasında təfəkkür anlayışı ilə eyni mənalıdır. Fəlsəfənin müxtəlif cərəyanlarının nümayəndələri mütləqləşdirilməsi subyektiv-idealizmə gətirib çıxarır, obyektiv ruhun (subyekt, şəxsiyyət, fərd) və birinciliyinin qəbul edilməsi obyektiv idealizmə gətirib çıxaran obyektiv Ruhun (insandan ayrılmış və müstəqil qüvvə kimi mistikləşdirilmiş şüur) olduğunu göstərirlər.

Antik fəlsəfə ruhu nəzəri fəaliyyət hesab etmişdir (Məs; Aristotel üçün ruhun fəaliyyətinin ən yüksək forması təfəkkür haqqında təfəkkürdür, nəzəriyyədən həzz almaqdır). Lakin ruh bilavasitə, intuitiv (Platon) dərk olunan fövqəlağıllı başlanğıc kimi də başa düşülmüşdür. Belə nöqteyi-nəzər zahirən dini idealogiyaya bənzəyir. Həmin idealogiyaya görə ruh allahdır, yalnız dini etiqadın bir hissəsi kimi olacaq fövqəltəbii mahiyyətdir. Alman klassik fəlsəfi idealizmin nümayəndələri ruhun fəallığını xüsusilə qeyd etmiş, onu hər şeydən əvvəl mənlik şüurunun fəaliyyəti baxımından nəzərdən keçirmişlər. Məs; Hegel ruhu mənlik şüurunun və şüurun zəkada həyata keçirilən vəhdəti. əməli və nəzəri fəaliyyətin vəhdəti kimi başa düşmüşdür. Ruhun varlığı onun əməlidir, lakin bu əməl idrak kimi başa düşülür. Hegelə ruh təbii, hissi olanı aradan qaldırır, öz-özünü dərketmə prosesində öz-özünə qədər yüksəlir. Materialist fəlsəfə ruhu təbiətə münasibətdə ikinci hesab edir. Antik materialistlər üçün ruh canın bütün bədənə yayılıb səpələnmiş daha düşüncəli hissəsidir. 17–18-ci əsrlərin materialistləri (Hobbs, Lokk, Lametri)ruhu duyğuların yalnız kombinasiyası və ya ümumi hiss bütövlükdə hissi idrakın çalarlarından biri kimi başa düşmüşlər. Dialektik materializm ruhu mənəvi olanı duyğuların adi məcmusuna müncər etmir, onun materiyadan asılı olmadan mövcud olması haqqında təsəvvür etmək qanunu rədd edir. Ruh mənəvi olan yüksək dərəcədə təşəkkül tapmış materiyanın funksiyasıdır.

Georq Fridrix Hegel (alm. Georg Wilhelm Friedrich Hegel; 27 avqust 1770, Ştutqart — 14 noyabr 1831, Berlin) — alman filosofu, obyektiv idealist, klassik alman fəlsəfəsinin nümayəndəsi. Gəncliyində radikal təfəkkür tərzi ilə fərqlənmişdir. Hegelin fəlsəfəsi burjua inqlabı ərəfəsində Almaniyanın inkişafının ziddiyətli xarakterini əks etdirmişdir;bu fəlsəfədə Hegelin ideoloqu olduğu alman burjuaziyasının ikili təbiəti öz əksini tapmışdır. Buradan da Hegel fəlsəfəsinin, bir tərəfdən, Almaniyada burjua inqlabının ideya cəhətdən hazırlanmasının ifadəsi olmaq etibarilə mütərəqqi və hətta inqlabi meylləri, digər tərəfdən isə, alman burjuaziyasının qeyri-ardıcıllığının və qorxağlığının, onun mürtəce yunkerlərlə kompromislərə meylinin nəticəsi olmaq etibarilə mühafizəkar və mürtəce ideyaları irəli gəlmişdir. Bu ikililik Hegelin əsərlərinin hamısında, o cümlədən "Ruhun fenomenologiyası"(1807) əsərində də öz ifadəsini tapmışdır. Bu əsərdə özünün ilk rüşeyimlərindən başlayaraq şüurlu surətdə elmə və elmi metodologiyaya sahib olunana qədər insan şüurunun keçirmiş olduğu təkamül nəzərdən keçirilir. Hegel subyekt, fəal, aktiv başlanğıc olmaq etibarilə substansiya haqqında tezisi əsaslandırmışdır. Hegel fəlsəfəsinin əsas müddəasını varlıq və təfəkkürün eyniyyəti, yəni real aləmin ideyanın, anlayışın, ruhun, təzahürü kimi başa düşülməsi təşkil edir. Bu eyniyyəti Hegel mütləq ideyanın öz-özünü dərk etməsinin tarixən inkişaf edən prosesi kimi nəzərdən keçirmişdir. İnkişaf etmiş formasında Hegelin mütləq(obyektiv) idealist sistemində mızmunu aşağıdakından ibarətdir:təbiət və cəmiyyətin bütün hadisələrinin əsasında absolyut, ruhi və şürlu başlanğıc-"mütləq ideya","dünya zəkası" və yaxud "dünya ruhu" durur. Bu başlanğıc aktiv və fəaldır, həm də onun fəaliyyəti təfəkkürdən, daha dürüst deyilsə, öz-özünü dərk etməkdən ibarətdir. Mütləq ideya öz inkişafında üç mərhələdən keçir: 1)ideyanın öz xüsusi aləmində,"xalis təfəkkür stixiyasında" inkişaf etməsi-Məntiq. Burada ideyanın məzmunu bir-bir ilə bağlı və bir-birinə keçən məntiq kateqoriyaları sistemində öz məzmununu aşkara çıxarır; 2)ideyanın "özgə varlıq" formasında, yəni təbiət formasında inkişaf etməsi-Təbiət fəlsəfəsi;təbiət inkişaf etmir, o, təbiətin ruhi mahiyyətini təşkil edənməntiq kateqoriyalarının öz inkişafının yalnız xarici təzahürüdür; 3)ideyanın təfəkkürdə və tarixdə (ruhda)inkişafı-Ruh fəlsəfəsi. Bu mərhələdə mütləq ideya yenidən öz-özünə qayıdır və insan şüurunun və fəaliyyətinin müxtəlif növlərində öz məzmununu dərk edir. Lakin təfəkkür və varlığın idealist eyniyyət prinsipi xarici aləmin və təfəkkürün qanunlarının vəhdətinin əsaslandırılması kimi çıxış edir. Bu prinsip Kant aqnostisizminə qarşı yönəlmişdir. Hegel fəlsəfəsinin ən qiymətli nailiyyəti "Məntiq elmi" (1812–16) əsərində tam, dolğun şərh edilmiş dialektikadır. Bu əsərində Hegel dialektikanın mühüm qanunlarının və kateqoriyalarının təhlilini vermiş, dialektikanın, məntiqin və idrak nəzəriyyəsinin vəhdəti haqqında tezisi əsaslandırmış, fikir tarixində dialektik məntiqin ilk geniş sistemini yaratmışdır. Hegelin idrak nəzəriyyəsində rolu böyükdür, xüsusilə seyrçiliyin, Kantın "şey özündə" və hadisələr dualizminin tənqidi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hegelin həmçinin "Hüquq fəlsəfəsi"(1821),"Fəlsəfə tarixinə dair mühazirələr"(1833–36),"Estetikya dair mühazirələr" (1835–38),"Tarix fəlsəfəsinə dair mühazirələr"(1837) əsrində də böyük maraq doğurur. Fəlsəfənin bütün sahələrində dialektikanın tətbiqi ilə, elmin aktual problemlərini dərindən təhlil etməklə böyük iz qoymuşdur. Hegelin fəlsəfəsinin idealizmi özünün dialektik ideyalarına zidd idi:aləmin və idrakın inkişafının başa çatmasınının etiraf edilməsi, dialektikanın mistikləşdirilməsi, inkişaf prinsipinin yalnız, ideal hadisələrə şamil edilməsi, bir sıra məntiqi kateqoriyaların inkişafında sxematik və sünilik, həmin kateqoriyaların sisteminin qapalılığı, dialektikadan ardıcıl sosial nəticələr çıxarmağı bacarmamaq və istəməmək, mövcud şəraitlə barışmaq və ona bəraət qazandırmaq, Prussiya monarxiyasının cəmiyyətin inkişafının zirvəsi hesab edilməsi, millətçi düşüncələri və s.