Kəskin şüa xəstəliyi (KŞX) - qısa müddət ərzində 1 Gy-dən (100 rad) çox dozanın vahid təsiri nəticəsində əmələ gəlir. 1 Gy-ə qədər (100 rad) olan dozaların təsiri bədəndə yüngül dəyişikliklərə səbəb olur ki, bu da xəstəlikdən əvvəlki period hesab olunur. 1 Gy-dən yüksək olan dozalar əsasən qanyaradıcı orqanların zədələnməsinə gətirib çıxarır ki, bu da öz növbəsində kəskin şüa xəstəliyinin sümük iliyi və ya bağırsaq formalarını əmələ gətirir. 10 Gy-dən yüksək dozalarla birdəfəlik şüalanma tamamilə öldürücü hesab olunur.

Xroniki şüa xəstəliyi (XŞX) bədənin ümumilikdə 0,7-1 Gy-ə qədər arta bilən, qısa müddət ərzində 0,1-0,5 Gy/gün dozada, davamlı və ya fraksiyalaşdırılmış şüalanması nəticəsində inkişaf edir. Xroniki şüa xəstəliyinin unikallığı ondan ibarətdir ki, aktiv şəkildə yayılaraq toxumalarda hüceyrə yenilənməsinin intensiv prosesləri ilə əlaqədar toxuma təşkilinin morfoloji bərpası imkanı uzun müddət qalır. Bu zaman sinir, ürək-damar və endokrin sistemlər kimi sabit sistemlər xroniki radiasiyaya məruz qalmasına kompleks funksional reaksiyalar və kiçik degenerativ dəyişikliklərin son dərəcə yavaş artması ilə cavab verir. Xroniki şüa xəstəliyi ilk dəfə 1950-ci illərdə işçiləri və çayının sahilyanı yaşayış məntəqələrinin sakinləri arasında öyrənilmiş və diaqnozu qoyulmuşdur.

XŞX-nin şiddətinə görə təsnifatı:

• I yüngül forması – qanın tərkibində kiçik dəyişikliklər, ürək-damar sistemində və mədə-bağırsaq traktında funksional geri dönüşü mümkün olan dəyişikliklər, bədənin erkən yaşlanmasına səbəb olur;
• II orta forması - qan şəkilində mütərəqqi dəyişikliklər, ürək-damar sistemində, mədə-bağırsaq traktında, endokrin orqanlarda ciddi dəyişikliklər, ölümlə nəticələnə bilən yoluxucu ağırlaşmalar;
• III ağır forması - bədənin bütün orqan və sistemlərində mütərəqqi dönməz dəyişikliklər, alopesiya. Ölüm yoluxucu ağırlaşmalar səbəbindən baş verir.

Məqalədə insanlarda standart şüalanma halları təsvir edilmişdir. Digər məməlilər də kəskin və xroniki radiasiya xəstəliyindən əziyyət çəkirlər, lakin radiasiya xəstəliyinə səbəb olan şüalanma dozaları məməlilərin növlərinə uyğun olaraq dəyişir. Bir neçə il ərzində 0,1-0,5 Zv ümumi dozada ionlaşdırıcı şüalanmaya xroniki məruz qalma bəzi şəxslərdə makroorqanizmin qeyri-spesifik müqavimətinin azalması ilə özünü göstərir və əhali qruplarının epidemioloji , yəni stoxastik müayinəsi zamanı aşkar edilir. İldə 0,3 Zv-dən yüksək olan dozalarda kataraktaların meydana gəlməsi tezliyi artır. Aşağı dozalar nəticəsində yaranan stoxastik təsirlər ümumi summar dozalardan asılıdır və müəyyən bir radiasiya dozasına hər bir fərdin reaksiyası eyni deyildir, lakin eyni radiasiya dozasına məruz qalanların şüalanma sahələrindəki fərqlər, şüalanma zamanı funksional vəziyyət , orqanizmlərin müxtəlif radiomüqavimətlərinin müqayisəsi nəticəsində rast gəlinmə tezliyində (insanlarda meydana gəlməsinə əsasən) artım qeydə alınmışdır.

Xəstəlik adətən şüalanmanın başlanmasından 2-5 il sonra özünü göstərir. Klinik və morfoloji təzahürlər yavaş-yavaş inkişaf edir və tədricən irəliləyir. 1,0-1,5 Gy-ə qədər olan ümumi dozada xəstəlik inkişaf etmir , 1,0-1,5-dən 4-5 Gy- ə qədər olan dozada isə xəstəliyin yüngül və ya orta ağır formaları meydana gəlir. Şüalanma dozasının 4-5 Gy-dən çox olan ümumi miqdarında xəstəliyin ən ağır dərəcəsi formalaşır. Ağırlıq dərəcəsinə görə xroniki şüa xəstəliyinin yüngül (1), orta (2) və ağır (3) formaları fərqləndirilir. Xəstəliyin üç mərhələsi var : 1. Xəstəliyin formalaşma dövrü. Xroniki şüa xəstəliyinin əsas sindromları dəri (dəridə distrofik dəyişikliklər, saç tökülməsi), nevroloji və hematoloji (aplastik anemiya və hemorragik təzahürlər) əlamətlərdir. Cinsiyyət vəzilərinin hipofunksiyası xarakterikdir. 2. Bərpa müddəti. 3. Uzunmüddətli fəsadlar və nəticələr dövrü.

Bəzi müəlliflər bu mərhələlərə beynin ilk funksional pozğunluqları ilə xarakterizə olunan mərhələni də əlavə edirlər.

Yüngül forma zamanı sümük iliyində və digər orqanlarda cüzi dəyişikliklər müşahıdə olunur, şüalanmanın dayandırılmasından 7-8 həftə sonra orqanizmin tam sağalması baş verir. Orta formada əsas qeydə alınan hemorragik sindrom (ən çox qanaxmalar qarın, döş qəfəsi və daxili bud dərisində olur), hipoplastik anemiya, dəri və selikli qişanın , həmçinin nazofarenks və yuxarı tənəffüs sisteminin atrofik dəyişiklikləridir. Xəstəlik uzun müddət, illərlə davam edir və inkişafı qeyri-spesifik amillər (infeksiya, həddindən artıq iş) tərəfindən təhrik edilir. Adətən, radiasiya tam kəsildikdən sonra orqanizmin tam bərpası baş vermir. Xəstəliyin ağır formalarında sümük iliyi sindromu (aplastik anemiya) birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir, xəstəlik davamlı şəkildə proqressivləşir və hemorragik və ya yoluxucu ağırlaşmalar nəticəsində ölümlə başa çatır.

Radiasiyanın uzunmüddətli təsirləri bir dəfə məruz qalmadan sonra və ya xroniki məruz qalma nəticəsində uzun müddət ərzində (bir neçə ay və ya il) meydana çıxan somatik və stoxastik təsirlərdir. Özündə aşağıdakıları cəmləşdirir

• reproduktiv sistemdə dəyişikliklər;
• sklerotik proseslər;
• radiasiya kataraktı;
• immun xəstəlikləri;
• radiokarsinogenez;
• insan ömrünün qısalması ;
• genetik və teratogen təsirlər

Uzunmüddətli nəticələrin iki növü ayırd edilir: somatik - məruz qalmış şəxslərin özlərində inkişaf edən və genetik yəni, irsi xəstəliklər - şüalanmış valideynlərin övladlarında inkişaf edən. Somatik uzunmüddətli nəticələrə ömrün qısalması, bədxassəli şişlər və katarakt daxildir. Bundan əlavə, şüalanmanın uzunmüddətli təsiri dəridə, birləşdirici toxumada, böyrəklərin və ağciyərlərin qan damarlarında şüalanmış sahələrin sıxılması və atrofiyası, elastikliyin itirilməsi ,fibroz və skleroza səbəb olan digər morfofunksional pozğunluqlar şəklində nəzərə çarpır ki,bura hüceyrələrin sayının azalması və fibroblastların disfunksiyasını ehtiva edən proseslər kompleksi də aid edilir. Şüalanmanın somatik və genetik olaraq ayırd edilməsi ixtiyari bir haldır, belə ki, bu, hansı hüceyrələrin şüalandığından, yəni bu zərərin hansı hüceyrələrdə baş verdiyindən asılıdır - somatik və ya embrion. Hər iki halda da genetik sistemlər zədələnir və nəticədə orqanizmdə yaranan zədələr irsən ötürülə bilir. Birinci halda, onlar somatik mutagenez konsepsiyasında birləşərək orqanizmin daxili toxumalarında ötürülür, ikinci halda isə həm də şüalanmış şəxslərin nəslində müxtəlif mutasiyalar şəklində meydana gəlir. Orqanizm radiasiyaya məruz qaldıqdan sonra radiasiyanın dozasından asılı olaraq deterministik və stoxastik radiobioloji təsirlər əmələ gəlir. Deterministik təsirlərdən fərqli olaraq stoxastik təsirlər, məsələn, kanserogenezin təzahürü üçün müəyyən bir doza təsbit edilməmişdir. Radiasiya dozasının artması yalnız bu təsirlərin baş vermə tezliyinin artmasına səbəb olur. Radiasiya xəstəliyinin diaqnozu əsasən qan testləri vasitəsilə qoyulur. Şüalanmadan sonra özünü göstərən ən etibarlı hematoloji göstərici leykositlərin, xüsusən də limfositlərin sayının kəskin azalmasıdır.

• Романцев Е. Ф. и др. — Молекулярные механизмы лучевой болезни. М., «Медицина», 1984.
• Киреев П. М., Лучевая болезнь, М., 1960.
• , , Лучевая болезнь человека (Очерки), 1971.
• Москалев Ю. И. Отдаленные последствия ионизирующих излучений — М., «Медицина», 1991
• И. Я. Василенко. Биологическое действие продуктов ядерного деления. Отдаленные последствия поражений. Радиобиология. — М., 1993.
• И. Я. Василенко, О. И. Василенко. Биологическое действие продуктов ядерного деления. М., Бином, 2011, 384 с.
• Ю. Г. Григорьев. Отдаленные последствия биологического действия электромагнитных полей. Рад. биол. Радиоэк. 2000, 40, № 2, 217
• Куценко С. А. . Санкт-Петербург: Фолиант. 2004. . ISBN 5-93929-082-5.
• Надеждина Н. М. Отдаленные последствия острой лучевой болезни // Медицинская радиология и радиационная безопасность . 48. № 3. 2009. 17—27.
• Василенко И. Я. Токсикология продуктов ядерного деления (1000 nüs.). Москва: Медицина. 1999. ISBN 5-225-04468-9.
• Артамонова В. Г., Мухин Н. А. Профессиональные болезни (4 переработанное и дополненное 3000 nüs.). Москва: Медицина. 2004. ISBN 5-225-04789-0.
• Буртовая Е. Ю., Кантина Т. Э., Белова М. В., Аклеев А. В. Когнитивные нарушения у лиц, подвергшихся радиационному воздействию в период пренатального развития // Научная статья, ФГБУН «Уральский научно-практический центр радиационной медицины ФМБА России», Челябинск / Журнал неврологии и психиатрии им. С. С. Корсакова. 2015. 115 с. (илл. 4). С. 20-23.
• ГОСТ Р 22.11.04-2014 «Безопасность в чрезвычайных ситуациях. Безопасность жизнедеятельности населения на радиоактивно загрязненных территориях. Требования к информационной работе с населением. Основные положения».