"Rabinal-Açi" pyesi ədəbiyyatın şifahi ənənəsində özünü göstərən əfsanədir. Hindu dramaturgiyasının panoramasındakı bu əsərin əhəmiyyətini vurğulamaq vacibdir. Çünki Kolumba qədərki mədəniyyət dövrünü özündə əks etdirən əvəzsiz abidədir. Bu əsərin özünəməxsusluğu yalnız dövrümüzədək gəlib çatmasında deyil. B. de Burbur onu Parisdə dərc etdirdikdən sonra Sorbonna universitetinin nəzdində Kolumba qədərki Amerikanın inanclarını öyrənən ali məktəbin direktoru J. Reno çıxış edərək bildirdi ki, Rabinal-Açi dövrümüzədək gəlib çatan qədim amerikan teatrının yeganə pyesidir. O, əlavə etdi ki, "Pyesin nə məzmununda, nə formasında Avropa mənşəli bir hadisəyə və ya işarəyə belə rast gəlinməmişdir". Ancaq burada iki nüansı qeyd etməliyik. Birinci, qeyd etməlik ki, keçua "Olyanmay" dramını bilmirik deyə bilmərik. İkinci, K. Meysin iddiasına görə başqa pyeslər də vardır. Meys 1957-ci ildə Rabinal kəndində təsadüfən gördüyü "dram-rəqsləri" kiçe dilində qeydə almış və ispan dilinə tərcümə etmişdir. Amma bu tamaşalar XVI əsrdən etibarən hindulara qarşı tətbiq edilən müstəmləkə təzyiqinin təsiri özündə daşıyır. Rabinal-Açi isə öz orijinallığını qoruyub saxlamışdır. Müstəmləkə dövrünün üç yüz il tarixi ərzində Rabinal "yeraltı teatr"da oynanan pyes idi. Əks halda, o orijinallığını qoruyub saxlaya bilməzdi. Pyes keçən əsrə qədər bir çox nəslin hafizəsində saxlanılmışdır. Əcdadlarının ədəbi irsinin son qoruyucusu Bartolo Sis ilk dəfə olaraq onu video qeydə almışdır və sonda belə qeyd etmişdir: "Mən 1850-ci il oktyabrın 28-də bizim doğma şəhər San Pablo Rabinalın Tunla (böyük hindu təbili) rəqsinin orijinalını video qeydə aldım ki, oğullarıma məndən miras qalsın və unudulmasın. Amin". Altı il sonra abbat Brasser de Burbur tamaşanı görməyə müvəffəq olur və onun kiçe dilində mətnini şəxsən Bartolo Sisin özündən ala bilir. Mətni fransız dilinə tərcümə edərək, onu Parisdə dərc etdirir. Amma pyesin adını səhvən "Rabinal-Açi" (açi – qəhrəman, kişi, döyüşçü) adlandırır. Pyesin adı səhv yazılsa da, bu ad dəyişdirilmir və elə belə də qalır. Bartolo Sisin nəsli "Tunla rəqs"in mətninə və ənənəsinə tam riayət edərək bu mirası qoruyub saxlaya bilirlər. Dram hal-hazırda da mövcudluğunu qoruyub saxlamışdır və dünya ədəbiyyatında nadir parlaq bir əsər kimi layiqli yer tutmuşdur. Saysız-hesabsız nəşrlər və tərcümələr isə onun ümumdünya ədəbiyyatı tərəfindən qəbul edildiyinin göstəricisidir, lakin heç bir şey bu pyesin hindu xalqının yaddaşında müqəddəs şəkildə qorunmasına təsir edə bilmir. 1955-ci ildə Qvatemalada dram ilk dəfə geniş ictimaiyyətə təqdim edildi. Rejissor hindu Esteban Şolop Şukup və əsas aktyorlar uşaqlıqdan öyrəndikləri mətni yaxşı bilirdilər. Bütün ritual mərasimi ənənəyə uyğun olaraq həyata keçirildi. Bu mərasim tamamilə dini xarakter daşıyır və rəqsdən əvvəl dua etmək, himayədarın ruhuna qurban vermə kimi qaydalara da riayət edildi. Eyni zamanda yeddi dağa dua da edildi. Bu təsadüfi deyildi, çünki pyesin mətninə əsasən hökmdar Xobtox öz qızı Tsam-Kamla əshabələri yaquarlar və qartallarla birlikdə bu dağlardan birində yerləşən mağarada hələ də yaşayır. Epik xarakter daşıyan süjet kiçe hökmdarlarının vergi almaq mədsədi ilə digər xalqları özlərinə tabe etmək uğrunda apardıqları mübarizə mövzusuna həsr edilmişdir. Təbii ki, ikinci tərəf də bu asılılıqdan qurtulmağa cəhd edir. Dramda üsyan edənlər Rabinal hindularıdır. Onlar kiçe tayfasının aristokratik klanından çox uzaq olan bir qoludur. Onlar haqqında "Popol-Vuh" epik poemasında da bəhs edilir. Ağır vergi müharibənin başlamasına təkan verən səbəb idi. Tamaşada iki kiçik kiçe dövləti — Kunen və Rabinal arasındakı çəkişmədən bəhs edilir. Hər səhnə iki rəqibin rəqabətidir. Tamaşada əsas hadisələr monoloq və dialoqlarda çatdırılır. Hindu sivilizasıyasını özündə əks etdirən bir sıra rəqslər, tamaşalar təbii ki, dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Amma onların demək olar hamısında Avropa mənşəli xüsusiyyətlər öz əksini tapır. Bəzi tamaşalar isə natamam şəkildə bizə gəlib çatmışdır. Onlardan bir neçəsini misal göstərə bilərik. Məsələn, "Şaşox kiçe vinak" (kiçe adamlarının rəqsi) də bizə B. de Burbur tərəfindən çatdırılmışdır. Pyes ispanların materikə gəlməsi ərəfəsində yazılmışdır. Pyesinin yazılı mətni dövrümüzədək gəlib çatmamışdır. "Alit" pyesi də dram əsəridir. Hadisələr Rabinalda baş verir. Rabinal şahzadəsi Alit-Sispua pyesin əsas qəhrəmanıdır. Bu pyes haqda da dəqiq məlumat yoxdur.

1. Akkeren 1999, p. 281.
3. van Akkeren, Ruud. Place of the Lord's Daughter: Rabinal, its history, its dance-drama. Leiden University: Research School of Asian, African, and Amerindian Studies. 2000. 320. ISBN 9057890453.
4. . Revue Magazine (ingilis). 2016-12-09. 2017-12-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-12-11.
5. Mehtizadə, Sayad. Amerika tarixi (Qədim və orta əsrlər dövrü) (Azərbaycan). Bakı. 2023. 35–38.