Quli-Malik döyüşü
Quli-Malik və ya Quli-Malik gölü yaxınlığında döyüş — Səfəvi imperiyasının dəstəklədiyi Baburla Şeybanilər arasında artıq uzun müddətdir davam edən mübarizənin kulminasiya nöqtəsini təşkil edən döyüş. Döyüş Buxara yaxınlığında, Quli-Malik gölü yaxınlığında baş vermişdir.[1]
| Quli-Malik döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Səfəvi-Şeybani müharibəsi və ya Səfəvi imperiyasının dəstəklədiyi Teymuri Baburla Şeybani müharibəsi | |||
 Döyüşün baş verdiyi güman edilən illər sonrakı təsviri | |||
| Tarix | Aprel 1512 | ||
| Yeri | Mavəraünnəhr, Buxara yaxınlığı | ||
| Səbəbi | Səfəvi imperiyası tərəfindən dəstəklənən Teymuri Baburun Şeybanilərlə Məvaraünnəhrdəki ali hakimiyyət mübarizəsi | ||
| Nəticəsi | Babur məğlub oldu. | ||
| Ərazi dəyişikliyi | Şeybanilər Mavəraünnəhri yenidən ələ keçirdilər, Babur daha cənuba yönəldi. | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
.svg){kind=small}
1501-ci ildə yaradılmış Səfəvi dövləti çox sürətlə böyüməyə başlamışdı. Bu böyümə sayəsində dövlət elə bir yerə çatdı ki, artıq 1505-1506-cı illərdən etibarən Mərkəzi Asiyaya nüfuz etməyə başladı. Bu nüfuz prosesi 1510-cu ildə baş vermiş Mərv döyüşündə Şah İsmayılın Şeybani xanı məğlub etməsi ilə nəticələndi. Mərkəzi Asiyauğrunda Şeybani-Səfəvi rəqabəti isə hələ bundan sonra da davam etdi. Lakin bir müddət Səfəvi imperiyası Şeybanilərə qarşı Teymuri irsinə sahib çıxmağa çalışan və o sülalədən olan qanuni hökmdar Babura dəstək verməklə məşğul oldu.
Şeybani xanın 1510-cu ildə ölümündən sonra Şeybanilər daxilində ara çəkişmələri başladı. Üsyanlar və daxili qarışıqlıqdan istifadə edən Babur hücuma keçərək 1511-ci ilin əvvəllərində Hisar adlanan bölgəni ələ keçirdi. Baburun hücumu zamanı bir çox insan onu Mavəraünnəhrin qanuni hökmdar hesab edərək onun ordusuna qatıldı. Hisardan sonra bir qədər qərbə yönələn Babur Şeybanilərin önəmli şəhərlərindən biri hesab edilən Buxara şəhərini ələ keçirdi. Babur Səmərqənd üzərinə yürüdü. Səmərqənd Səmərqənd ələ keçirildikdən sonra Babur şəhər məsciddə Şah İsmayılın şərəfinə xütbə oxutdurdu. Sünnilərin yaşadığı şəhərdə şiə hökmdarına xütbə oxutdurulması insanların qəzəblənməsinə səbəb olmuşdu.
Şeybanilər Baburla döyüşməkdə tərəddüd edirdilər. Sonda sünni dini rəhbərləri onları sünni inancının şərəfini qorumaq üçün mübarizəyə qalxmalarını səsləndirməsi ilə bu proses dəyişməyə başladı. Bu müraciət edilən zaamn Übeydulla xan, Səmərqənd şəhərinin hakimi Məhəmməd Teymur Sultan, Daşkəndin hakimi Suyunçxoca xan, həmçinin Fərqanənin hakimi Canıbək Sultan şimala Türküstan şəhərinə qaçaraq Küçkünçi xana sığınmışdılar.
Mühacirətdə olan Şeybani hakimləri içində intiqam almaq həvəsində olan ən aktiv şəxs Buxaranın hakimi Übeydulla xan idi. 1512-ci ilin aprelində Türküstan şəhərində o, xalqı Xoca Əhməd Yasəvi məqbərəsində toplayayaraq onlar müharibəyə qoşulağa səslədi və "müqəddəs Məvaraünnəhrə dönəcəkləri" barədə and içdi. Şeybani hakimlərindən Səmərqənd hakimi Məhəmməd Teymur Sultan və Canıbəy Sultan da onu dəstəklədilər. Yerdə qalan Şeybani hakimləri isə, ümidsiz olduqlarından bu müraciətə cavab vermədilər.
3 sərkərdənin birləşmiş ordusu cənuba doğru irəliləməyə başladılar və Sırdərya çayını keçdilər. 1512-ci ilin aprel ayının sonunda 3 sərkərdənin 3 min nəfərlik birləşmiş ordusu Übeydulla xanın komandanlığı altında Gicduvan şəhərini mühasirəyə aldılar və onu ələ keçirdilər. Bu qələbədən qısa müddət sonra Şeybani ordusu qısa müddət ərzində Buxaraya çatdılar və şəhəri mühasirəyə aldılar. Buxaranın hakimi təcili Babura xəbər göndərərək şəhərin mühasirəyə alındığını və yardım lazım olduğunu bildirdi. Bu zaman Səmərqənddə olan Babur Buxaranın müdafiəsi üçün təcili ordu toplayaraq, ora yola düşdü. Babur bu yürüşündə və bundan əvvəlkilərdə Səfəvi imperiyasının hökmdarı Şah İsmayıl tərəfindən dəstəklənirdi. Übeydulla xanın komandanlığındakı qüvvələr Səmərqənddən böyük ordunun yardıma gəldiyi xəbərini alan kimi hiyləyə əl atdılar. Onlar buxaralıların gözlədiklərinin əksinə, şimal-qərbə doğru geri çəkildilər və ordunun həyəcan içində dağılmasının qarşısını aldılar. Buxaradan şimal-qərbdə Xarəzm yerləşirdi və buxaralılar Şeybani ordusunun oraya geri çəkildiklərini düşündülər. Bundan sonra Buxara hakimi sevinclə Buxaraya tələsən Babura məktub göndərərək düşmənin geri çəkildiyini bildirdi. Bu xəbəri Buxara yolunda olarkən alan Babur düşmənin geri çəkilməsi xəbərinə görə rahatlasa da, mümkün yeni hücum ehtimalının qarşısını ala bilmək üçün Buxaraya doğru irəliləməyi davam etdirdi. Übeydulla xanın ordusu isə, gözlənilənin əksinə Xarəzmə geri çəkilməmiş, bunun əvəzinə Qızılqum səhrasındakı bölgədə gizlənmişdi. Bu yer Buxaraya nisbətən daha yaxın idi. Bu ərəfədə Übeydulla xanın ordusuna Baburdan narazı olan bir neçə min döyüşçü qatıldı. Sakit formada ordusu ilə Buxaraya yaxınlaşan Babur Quli-Malik gölü (gümanki bu golün indiki adı Tudakuldur) yaxınlığındakı Malikrabatdan keçərkən gözlənilmədən hücuma məruz qaldı. Səhradan peydə olan və Baburun ordusuna ani hücum edən Şeybani ordusu qələbə qazandı. Baburun ordusu çaşqınlıq içində qaçarkən çoxu öldürüldü. Ordunun sağ qalmış çox az bir qismi ilə birlikdə Babur Səmərqəndə doğru geri çəkildi.[2]
Səmərqəndə geri döndükdən bir neçə gün sonra Babur, Buxara və ətraf ərazilərin Übeydulla xan tərəfindən ələ keçirildiyi xəbərini aldı. Bundan sonrakı hədəfin Səmərqənd şəhəri olduğunu bilən Babur, ailəsi və yaxın adamları ilə birlikdə şəhəri tərk edib Hisara getdi.[a] Onun gümanları doğru çıxdı və Səmərqəndə hücum edən Babur şəhəri ələ keçirə bildi. Qələbədən sonra Übeydulla xan, özü və qələbəsi şərəfinə şəhərdə xütbə verdirdi. Tarixçi Rüzbeh İsfahaninin “Suluk-ül Mülk” əsərində yazdığına görə, “Übeydulla xan ədəb naminə və baş ovçu kimi qənimətləri öz yoldaşları ilə bölərək, ulu xan və Səmərqənd taxtını əmisi Küçkünçi xana verdi. Məvaraünnəhrin yerdə qalan torpaqlarını isə qohumları arasında paylaşdırdı”. Beləliklə, Baburun qohumu və Mirzə Uluqbəyin nəvəsi Küçkünçi xan Şeybani taxtına çıxdı. Bunun səbəbi onun Şeybanilər içində ən yaşlı şəxs olması idi.
Döyüşdən sonra Baburun dəstəkçiləri Daşkənd və Sayramı qorumağa çalışsalar da, uğursuz oldular və bu şəhərlər Şeybanilərin əlinə keçdi. Babur, Hisar bölgəsini də yardıma gələn Qızılbaş ordusunun çatışına qədər əlində saxlaya bildi. Lakin birləşmiş Qızılbaş-Teymuri ordusunun Gicduvan döyüşündə məğlubiyyəti hadisələrin gedişatını tamamilə dəyişdirdi.[2]
Bu döyüşün nəticəsində Baburun Məvaraünnəhrdəki bütün torpaqlarını itirməsi və cənuba - Amudərya çayından aşağıdakı torpaqlara yönəlməsi oldu. Bu döyüşdəki məğlubiyyətin nəticəsində cənuba yönələn Babur Hindistanı ələ keçirərək özünü imperator elan etdi. Döyüşün özbəklər üçün olan bir digər əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, qələbə Məvaraünnəhr əhalisinin sünni məzhəbində qalmarını təmin etdi.
- ↑ Baburun Səmərqəndi tərk edişi sayıca 3-cüsü və sonuncusudur. Beləliklə, Əmir Teymurun nəslindən olan babur Teymurilərin bu paytaxt şəhərini əbədi olaraq itirmişdir.
- ↑ Национальная энциклопедия Узбекистана. "Кўли Малик жанги". 2000–2005. 2020-06-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyun 2022.
- ↑ 1 2 Военная энциклопедия. "Битве при Кул-я-Малик, может 1512". www.libwar.ru. 2011. 2020-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 İyun 2022.
- Mirzə Məhəmməd Heydər, Tarixi Rəşidi, Daşkənd, 1996.
- Həsənxoca Nisoriy, Muzakkiri axbob, Daşkənd, 1993.
- Əhmədov B.A., Orta Asiyanın XVII-XVIII əsrlər tarixi-coğrafi ədəbiyyatı, Daşkənd, 1985.