Ola bilsin, "qopuz" sözünün etimologiyası qop qədim türkcədə "ucalıq", "yüksəklik", uz isə "avaz", "sehrli musiqi ahəngi" mənasını verir. Sözün başqa etimoloji açıqlamaları da olmuşdur:

• kop- (durmaq, qalxmaq) köküylə bağlayır.
• monqol qugur, qırğız qobuz və b. çin hu (tel, sim) sözləri arasında yaxınlıq görürdü; bu baxışın tutarsız olduğunu göstərmişdir.

Qopuzun yaranma tarixi eramızdan çox-çox əvvəllərə aid edilir. Alət haqqında ilk məlumata uyğur Koço dövlətinə elçi göndərilmiş Vanyen-Tenin (982 il) kitabında rast gəlirik. Onun yazdıqlarına görə, uyğurların mahnı oxuyarkən çaldıqları əsas musiqi aləti qopuzdur.

ABŞ arxeoloqlarının 1960-cı ildə Cənubi Azərbaycanın Şuşdağı ətəyində yerləşən Cığamış qədim insan məskənində apardıqları qazıntılar zamanı e.ə. VI minilliyə aid edilən nadir mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir. Bu tapıntılardan ən maraqlısı sinəsində qopuz tutmuş ozan və bir neçə başqa musiqiçidən ibarət musiqi məclisinin təsvir edildiyi saxsı qabdır.

Qopuz hazırda qırğızların, altayların arasında yaşamaqdadır. Tarixi və etnoqrafik məlumatlara görə, türk xalq söyləyicilərinin, əsasən, qəhrəmanlıq nəğmələri, dastanları ifa edərkən istifadə etdikləri başlıca simli musiqi aləti olub kütləvi şənliklərdə, toy-düyünlərdə çalınırdı.

Mahmud Kaşqarlı qopuzu uda bənzər çalğı aləti kimi təqdim edir. Əldə olan bilgilərə əsasən ozanların, baxşıların, akınların, kayçıların, esençilərin istifadə etdikləri qopuzun müxtəlif növləri olduğu aydınlaşır. Tarixən ozan çalğı aləti kimi məşhurlaşan qopuzun yaradıcısı da mifoloji rəvayətlərdə Dədə Qorqud hesab edilir. Rəvayətə görə, qopuzun və ozanların hamisi olan Dədə Qorqud uzun müddət bu çalğı alətini yarada bilmir. Bir dəfə o, təsadüfən meşədə şeytanlardan necə qopuz düzəltmək lazım olduğunu eşidir. Sonradan bütün ozanların çalğı alətinə çevrilən qopuz, əsasən, iki növə ayrılır: 1) qopuzi-ozan, 2) qopuzi-rumi.

Qopuzi-ozan uzun çanaqlı və üç tellidir. Kitabi Dədə Qorqud dastanlarında təsvir olunan qolça (yəni qol uzunluğunda kasası olan çalğı aləti) qopuz məhz qopuzi-ozandır. "Qolça qopız götürib eldən-elə, bəgdən-bəgə ozan gəzər". Boylarda bu qopuz daha çox Dədə Qorqud qopuzı adlanır və sakral statusludur. Oğuz igidləri hətta düşmənin əlində qopuz gördükdə belə onu öldürmürlər. "Uşun qoca oğlı Səgrək boyı"nda deyilir: "Oğlan sərmərdi uru turdı. Qılıncının balçağına yabışdı kim, bunı çırpa, gördi kim, əlində qopuz var. Aydır: "Mərə kafər, Dədəm Qorqud qopuzu hörmətinə çalmadım". Bu dastanda qopuzun ozanla, daha konkret olaraq Dədə Qorqudla assosiasiya edilməsi, onun ozan hadisəsi olduğunu təsdiqləyir.

Qopuzi-rumi uda oxşar olub, beş tellidir. Bu, Kaşqarlı lüğətində təsvir olunan Orta Asiya qopuzunun eynidir.

Qopuzi-ozana XV yüzilliyin musiqi kitabı "Zübdətül-ədvar"a görə, sadəcə "ozan" deyilirmiş. Eyni məlumat XVI yüzilliyin Şeybani xanədanında yaşamış Hafiz Əli Dərviş Cənginin "Tühfətüs-sürur" adlı məşhur musiqi risaləsində də təkrarlanır. Müəllifə görə, qopuz oğuzların yanlarında gəzdirdikləri və çala bilməyənləri yad hesab edib aralarından qovduqları "ozan" çalğı alətindən törəmişdir. Burada qopuzla ozan eyniləşdirilmir, birinin o birindən törəməsi bildirilir.

Qopuz quyruq, çanaq, qol və başdan ibarətdir. Əski çağlardan üzü bəri qopuzun teli at quyruğundan alınmış qıldan hazırlanırdı. Qopuz, əsasən, yay adlanan köməkçi alətlə çalınırdı. O, kaman çaya oxşar olub, dizin üstünə qoyularaq çalınırdı. Ancaq bütün qopuz növlərinin indiki kamançaya bənzədiyini söyləmək çətindir.

Yaylı qopuz daha çox altay, xakas, uyğur və şorlarda yayılmışdı. Bu gün də adları çəkilən türk tayfalarının istifadə etdikləri alət əski təsvirlərdəki kimidir. Bu qopuz kamana oxşayır, üçbucaq şəklində olub, nisbətən kiçikdir. Tuva qopuzu "qıl qopuz" adlanır. Qıl qopuzu dördkünclü olub, həm oğuz, həm də altay, xakas, uyğur qopuzlarından fərqlənir. "Manas" dastanında adı çəkilən "gümüş dilli qopuz" ifadəsi görünür, qırğızlar arasında geniş yayılan və qismən də qazaxlarda rast gəlinən və Ç. Vəlixanovun "kobza" adlandırdığı musiqi alətidir. Qazax akınlarının bu musiqi aləti də şamanların çalğısına bənzədiyindən Ç. Vəlixanov Qorqudu şamanların ustadı adlandırır.

Qopuz haqqında geniş məlumat verən çin və uyğur qaynaqlarına görə, bu çalğı aləti iki cürdür: 1) çanağı ilə qolu bir olan və çanağının üstünə dəri çəkilən qopuz. 2) Çanağının iki tərəfinə ilan dərisi çəkilmiş və at qılından teli olan tambura bənzər qopuz. B. Ögəlin kitabından qopuzun hansı növünün hansı türk xalqları arasında yayıldığını öyrənmək mümkün olmasa da, onun müxtəlif növləri haqqında geniş məlumat almaq olar. Məs; bu qopuzlardan cingildəyən qopuz, bülbül səsli bücə qopuz, dastançılara məxsus "dastan qopuzu", üçtelli ayğır kimi kişnəyən qopuz növlərini öyrənmək olur.

Türk xalqlarının əksəriyyətində simli olan (əsasən at qılından) bu alət krım tatarlarında ağızda çalınır və "qobzi" adlanır. Bu isə qopuzun həm növ müxtəlifliyini göstərir, həm də "ümumən musiqi alətinə qopuz deyilirdi" fikrini irəli sürməyə əsas verir. Digər tərəfdən, kazan tatarları barmaqla və ağızda çalınan musiqi alətinə də qopuz deyirlər.

Araşdırıcıların fikrinə görə, qopuz bu və ya digər şəkildə türklərin təsirinə məruz qalmış, yaxud uzun müddət türk dövlətləri tərkibində yaşamış başqa xalqlara da keçmişdir. Məs; qopuzun oxşar şəklinə biz monqollarda, macarlarda, finlərdə, almanlarda, çexlərdə, litvalılarda, yuqoslavlarda, polyaklarda, ruslarda, ukraynalılarda, bolqarlarda, gürcülərdə və b. xalqlarda da rast gəlirik.

Çoxnövlü qopuz əski çağlarda ritual səciyyəli olmuşdur. Ç. Vəlixanova görə, Dədə Qorqud qopuzundan şamanlar da ritual vaxtı çalğı aləti kimi istifadə edirdilər. Etnoqrafik materiallarla hələ ki, təsdiqlənməyən bu məlumat şaman əfsanələrində qalmışdır. Ondan çox əski çağlardan üzü bəri xəstələri müalicə etmək məqsədilə də istifadə etmişlər. Altay, qırğız, xakas qopuzçularının bu çalğı alətinin köməyi ilə xəstələri sağaltması V. Radlovun, V. Viktoroviçin və b. əsərlərindən məlumdur. Dədə Qorqudla bağlı rəvayətlərdə ölümün belə qopuzdan qorxaraq Qorquda yaxınlaşa bilməməsi qeyd olunur. Qopuz səsinin ecazkarlığı, müqəddəsliyi eşidildikcə ölüm Dədə Qorquddan kənardadır. Qopuz susanda ölüm Dədə Qorqudun canını ala bilir. Başqa bir rəvayətdə isə qopuzun Dədə Qorqudun qəbri üstündə indi də xorxud deyə yanıqlı səs çıxartması söylənilir. Bütün bunlar qopuzun xalq arasında sakrallaşdığına sübutdur.

Qopuzdan X əsrdən başlayaraq günümüzə qədər müxtəlif əsərlərdə danışılmışdır. Musiqi risalələrində və XVII–XIX yüzilliklərdə tərtib olunmuş lüğətlərdə verilən məlumatlardan başqa, ondan elmi şəkildə Ç. Vəlixanov, V. Radlov, V. Bartold, F. Köprülü, A. Fitrət, V. Jirmunski, Ə. Cəfəroğlu, F. Sümər, M. Kösemihal, M. Seyidov, B. Ögəl və b. bəhs etmişlər.

Havada uçan və ya ölən qopuzlar nağıllarda zaman-zaman iştirak edər. Qopuzun Qorqud Atanın kəşfi olduğu deyilər. Xəstəliklərin müalicəsində belə istifadə olunur. Qopuzun sahibi onu bir başqasına verməyi tabu (qadağan) sayar və birinin əlinin dəyməsinin günah olduğunu qəbul edir. Şamanlar ruhları onunla çağırır. Aldacı (ölüm tanrısı) belə qopuzun səsindən Qorqud Atanın canını və ya o ətrafda olanların ruhunu almağa gələ bilməz. Onun səsində bir haşmet vardır. Qorqud Ata öldükdən sonra qopuzu illərcə kədərli səslər çıxarmışdır.

Qopuzun üzünün 2/3 hissəsi dəri, qalan hissəsi isə nazik taxta üzlüklə örtülür. Qopuzun qısa qoluna pərdələr bağlanılmır. Ümumi uzunluğu 810 mm, çanağının uzunluğu 410 mm, eni 240 mm, hündürlüyü 120 mm dir.

Mahmud Qaşqarlı qopuzu uda bənzər çalğı aləti kimi təqdim edir. Əldə olan bilgilərə əsasən ozanların, baxşıların, akınların, kayçıların, esençilərin istifadə etdikləri qopuzun müxtəlif növləri olduğu aydınlaşır. "Kitabi Dədə Qorqud" boylarında xatırlanan qolça qopuz bir neçə adda təqdim olunur. Kitabda adları çəkilən "quruluca qopuz", "alça qopuz" ayrı-ayrı alətlərin deyil, eyni bir alətin müxtəlif cəhətlərini açıqlayır. Əbdülqədir Marağayi "Məqasid əl-əlhan" əsərində qopuzun iki növünün "rumlular qopuzu" və "ozan qopuzu"nun quruluşu barədə məlumat vermişdir.

Beləliklə, qopuzun üç növü mövcud olduğu məlum olur:

• İkisimli qıl qopuz (və ya "ikilıq") kamanla çalınırdı, kamançaya oxşayır, Orta Asiya xalqları arasında, xüsusilə Qazaxıstanda geniş yayılmış və hazırda istifadə edilməkdədir.

• Üçsimli qolça qopuz(yəni qol uzunluğunda kasası olan çalğı aləti), və ya qopuzi-ozan uzun çanaqlı və üç tellidir. Çağdaş aşıq sazının sələfi sayılır, Azərbaycan türklərinin istifadə etdikləri ən qədim simli musiqi alətidir. "Kitabi Dədə Qorqud"da daha çox Dədə Qorqud qopuzı adlanır və sakral statusludur. Oğuz igidləri hətta düşmənin əlində qopuz gördükdə belə onu öldürmürlər. "Uşun qoca oğlı Səgrək boyı"nda deyilir: "Oğlan sərmərdi uru turdı. Qılıncının balçağına yabışdı kim, bunı çırpa, gördi kim, əlində qopuz var. Aydır: "Mərə kafər, Dədəm Qorqud qopuzu hörmətinə çalmadım".

• Beşsimli qopuz, və ya qopuzi-rumi uda oxşar olub. Bu Kaşqarlı lüğətində təsvir olunan Orta Asiya qopuzunun eynidir.

Altay, Sibir, Çin, Uyğurların yaşadığı və Türkmənistan ərazilərində məskunlaşan türk tayfaları ikisimli, Anadolu və Azərbaycan türkləri isə üçsimli qopuzdan istifadə etmişlər. Qolça qopuzun çanağı udabənzər olub, ondan xeyli kiçikdir. Çanaq hissəsi bütövyonma üsulu ilə hazırlanır.

Qopuz türk xalqlarının yaşadıqları geniş coğrafi ərazilərdə məlum olmuşdur. Onun müxtəlif növləri, hətta bəzi Avropa ölkələrində də (Ukrayna, Polşa, Macarıstan, Moldova) "kobuz", "kobza", "komuz", "komız" və başqa adlarla geniş yayılmışdır. Çox güman ki, bu, eramızın IV–V əsrlərində türk tayfaları olan hunların Avropaya yürüşü (Xalqların Böyük Köçü) zamanı baş vermişdir.

• "Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası", II cild. Bakı,2004.
• Fitrət A. Uzbek klassik musikisi və anun torixi. Samarkand, Toşkent, 1927.
• Köprülü F. Edebiyat araştırmaları. Ankara, 1966.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. c. I., İstanbul., 1977.
• Sümer F. Eski türklerde musiki ve oyun. Türk Dünyası Tarih Dergisi, sayı 30, İstanbul., 1989.

• Çoğur
• Saz
• Ağız qopuzu