Qida təhlükəsizliyi

Qida təhlükəsizliyi məfhumunun izahı

1996-cı ildə qida problemləri ilə bağlı keçirilən Dünya Qida Sammitində qida təhlükəsizliyi anlayışı müəyyən edilmişdir. Qida təhlükəsizliyi “bütün insanlar sağlam və aktiv həyat tərzi keçirmələri üçün istənilən vaxt kifayət miqdarda keyfiyyətli qida əldə etdikdə” yaranan vəziyyət olaraq müəyyənləşdirilmişdir. Bir qayda olaraq, qida təhlükəsizliyi anlayışı insanların qidaya olan ehtiyaclarını, o cümlədən onların qida üstünlüklərini təmin edən qidanı həm fiziki, həm də iqtisadi baxımdan əldə edə bilmək imkanını özündə ehtiva edir. Qida təhlükəsizliyi həmçinin insanların aktiv və sağlam həyat tərzi sürmələri üçün istənilən vaxt kifayət qədər qida əldə edə bilmək imkanları əsasında qurulmuşdur. Qida təhlükəsizliyi aclıq, quraqlıq, müharibələr, iqtisadi qeyri-sabitlik kimi risk faktorları səbəbindən gələcəkdə qida qıtlığını aradan qaldırmaq üçün qida sabitliyini və məhsuldarlığını artırmaqla bağlı tədbirləri özündə ehtiva edir.

• Qida sabitliyi: uzun müddət boyunca qida əldə edə bilmək imkanıdır.
• Qida əldə etmək imkanı: qidanın qiymət baxımından əlçatan və münasib olması və yerləşməsi, o cümlədən insanların və məişət təsərrüfatının üstünlüklərinin nəzərə alınması.
• Qidanın mövcud və əlçatan olması: bu məfhum istehsalat, paylaşdırma və mübadilə yolu ilə qida məhsullarının təchizatı ilə bağlıdır.

Qida təhlükəsizliyi nədir?

Bu sualın cavabı ABŞ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin və BMT Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilarının qida təhlükəsizliyi üzrə müəyyən etdiyi iki əsas anlayışla bağlıdır.

1) Qida təhlükəsizliyi o zaman mövcud olur ki, bütün insanlar bütün hallarda sağlam və aktiv həyat tərzi sürə bilmək üçün öz pəhriz ehtiyaclarını və qida üstünlüklərini təmin edə bilməkdən ötrü kifayət qədər təhlükəsiz qida məhsullarını fiziki və iqtisadi baxımdan əldə edə bilsinlər (FAO).

2) Məişət təsərrüfatı üçün qida təhlükəsizliyi bütün insanlar tərəfindən hər zaman sağlam və aktiv həyat tərzi keçirə bilməkdən ötrü ümumən kifayət qədər qida əldə edə bilmək imkanıdır. Qida təhlükəsizliyinə ən azı aşağıdakılar daxildir (USDA):

• Kifayət qədər qida və təhlükəsiz məhsulların hazır əldə edilməsi imkanı
• Məqsədəuyğun məhsulları sosial baxımdan müvafiq yollarla (yəni qida məhsullarının zəruri ehtiyatlarına müraciət etmədən, qida qalıqlarını toplamadan, təqlid və ya oğurluq etmədən və s. strategiyalarla) zəmanətli şəkildə əldə etmək qabiliyyəti.

2006-cı ildə bildirilirdi ki, normal çəkidən çox çəkisi olan insanların sayı ac qalan insanların sayından çox olmuşdur: yəni çəkisi normadan artıq olan insanların sayı təxminən 1 milyarddan çox, aclıq keçirdiyinə görə çəkisi normadan aşağı olan insanların sayı isə 800 milyon olmuşdur. Qeyd edək ki, bütün dünyada təxminən 852 milyon insan kasıblıq üzündən xroniki baxımdan ac qalır, 2 milyarddan çox adam isə kasıblığın müxtəlif səviyyələrinə görə qida qıtlığından əziyyət çəkir, hər gün 17000 uşaq qida çatışmazlığı səbəbindən yaranan aclıq və ya xəstəlikdən ölür ki, bu da hər il aclıqdan 6 milyon uşağın ölməsi deməkdir.

Bəs hazırda qida təhlükəsizliyinə təsir edən mənfi faktorlar hansılardır?

Bu mənfi faktorlar aşağıdakı kimi sadalanır:

• Qlobal su böhranı – qrunt su ehtiyatları azalmağa başlamışdır (bura həmçinin Şimali Çin, Avroa Birliyi, və Hindistan kimi ölkələr də daxildir). Bunun əsas səbəbi isə geniş şəkildə hədsiz nasoslama (pompalama) və suvarmadır.
• İqlim dəyişikliyi (qlobal istiləşmə) – qlobal hərarətin artması məhsullar, meşə ehtiyatları, su təchizatı üzərində dalğavari təsirə malikdir və təbiət tarazlığını dəyişir.
• Torpaqların deqradasiyası – intensiv kənd təsərrüfatı torpaq münbitliyinin tükənməsinə və kənd təsərrüfatı məhsuldarlığının azalmasına gətirib çıxarır.
• Acgöz torpaq sövdələşmələri – inkişaf etməkdə olan ölkələrdə milyonlarla akr torpaq əraziləri alan korporasiyalar və dövlətlər şəxsi qida ehtiyatlarını uzun müddətə təmin etmək məqsədi güdürlər.

Genetik baxımdan dəyişdirilmiş (GM) qida və qida təhlükəsizliyi

Hazırda genetik baxımdan tərkibi dəyişdirilmiş qidanın verəcəyi nəticələr və GM məhsullarının gələcək təhlükəsizlik aspektləri hələ məlum deyildir. Adi məhsulların GM (tərkibi dəyişdirilmiş) məhsullar ilə qarışığından alınacaq məhsulların qida təhlükəsizliyinə və qida məhsullarının təhlükəsizliyinə göstərəcək dolayı təsirləri ola bilər. Bu, həqiqi bir riskdir və onun barədə hökumətlər mütləq düşünməlidirlər.

Kasıb ölkələrdə belə GM tipli məhsulların yetişdirilməsi Amerika və Avropa ölkələrinin kommersiya maraqları ilə bağlıdır. Hazırda yetişdirilən əsas GM məhsulları soya, yağ mənşəli bitkilər, pambıq və qarğıdalıdır ki, bunlar da öz növbəsində dünyanın qida və tekstil sənayesinə yardım göstərmək üçün işlənilib hazırlanmışlar. Hazırda inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün mühüm olan lifli qida məhsulları ilə bağlı özəl şirkətlər tərəfindən çox az sayda GM tədqiqat və araşdırması aparılır.

“Terminator” toxumları steril toxumlar istehsal edə bilmək üçün modifikasiyaya (dəyişikliyə) uğrayır. Bu toxumlar “korporasiyaları təkrar patentləşdirilmiş toxumlardan istifadə etməyə cəhd göstərən və əvəzində heç bir haqq ödəməyən vicdansız fermerlərdən qorumaq məqsədilə” işlənib hazırlanmışdır. Bu yolla fermerlər hər il biotexnologiya şirkətlərindən yeni toxumlar almaq məcburiyyətində qalır. Bütün dünyada fermerlər tərəfindən bununla əlaqədar ümumi narazılıqların olmasına baxmayaraq, bu texnologiya hələ də işlənib hazırlanır.

Qida təhlükəsizliyi sadəcə kasıblıqla bağlı məsələ deyildir, özündə bütöv qida sistemini ehtiva edən və hər birimizə bu və ya digər yolla təsir edən daha qlobal problemdir.

Qida təhlükəsizliyi ilə bağlı bəzi faktlar

• Qida təhlükəsizliyinin olmaması ABŞ-nin Əhalinin Siyahıyaalınması Bürosu tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir.
• Mal-qaraya və ya məhsullara mənfi təsir edən xəstəliklər xüsusilə fövqəladə planların mövcud olmadığı halda qidanın əlçatanlığına məhvedici təsir göstərir.
• Məhsul “suverenliyi” adlandırdığımız yanaşma beynəlxalq korporasiyaların biznes təcrübələrini neokolonializm formasında nəzərdən keçirir.
• BMT-nin qida və kənd təsərrüfatı təşkilatı (FAO) bildirirdi ki, 2010-2012-ci illər ərzində təxminən 870 milyon insan xroniki aclıqdan əziyyət çəkirdi.
• ABŞ Kənd Təsərrüfatı Departamenti qida təhlükəsizliyinin olmamasını “sosial baxımdan mümkün yollarla qidanın əldə edilə bilməməsi və ya məhdud əldə edilməsi prosesi, və ya qidalanma baxımından yararlı və təhlükəsiz məhsulların məhdud və ya qeyri-müəyyən sayda mövcud olması prosesi kimi nəzərdən keçirir”.
• Qida təhlükəsizliyi üzrə 1996-cı ildə keçirilən Dünya Sammiti elan etmişdi ki, “qida siyasi və iqtisadi təzyiq aləti kimi istifadə olunmamalıdır”.

Statistika: Dünyada qida məhsulları və aclıq

• Dünyada 842 milyon insanın yemək yemək üçün kifayət qədər vəsaiti yoxdur. 1990-cı ildən bəri bu rəqəm 17%-ə düşmüşdür.
• İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə altı uşaqdan birinin (təxminən 100 milyon uşaq) çəkisi normadan aşağıdır.
• Çox aşağı və kasad sayda qidalandırma xüsusiyyətlərinə malik qida növləri 5 yaşa qədər olan uşaqlar arasında ölüm hallarının təxminən yarısını (45%) təşkil edir, bu da hər il 3.1 milyon uşaq ölümü deməkdir.
• Ac insanların böyük qismi (827 milyon) inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayır və həmin ölkələrdə əhalinin 14.3%-i qidasızlıqdan əziyyət çəkir.
• Qadın fermerlərin də eynilə kişi fermerlər qədər resurslara əlçatma imkanı olsaydı, o zaman dünyada ac insanların sayı 150 milyona qədər azala bilərdi.
• Asiyada ac insanların sayı hədsiz dərəcədə çoxdur (500 milyondan artıq). Lakin Afrikada, Saxara səhrasından cənuba doğru onların sayı hədsiz geniş şəkildə yayılır (əhalinin 24.8%-i).
• İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə ibtidai məktəb yaşlı uşaqların 66 milyonu məktəbə ac gedirlər, onların 23 milyonu elə Afrikanın payın düşür.
• WFP (Dünya Qida Proqramı) hesablamalarına görə 66 milyon bütün ac məktəbyaşlı uşaqları il ərzində qida ilə təmin etmək üçün 3.2 milyard ABŞ dolları dəyərində vəsait tələb olunur.
• Dünyada hər dörd uşaqdan biri inkişafda geri qalır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu proporsiya hər üç uşaqdan birinədək arta bilər.
• Dünyada inkişafdan qalan uşaqların elə 80%-i 20 ölkədə yaşayır.

Bütün bu yuxarıda sadaladığımız hallardan göründüyü kimi qida təhlükəsizliyi məsələsi qloballığı və son dərəcə böyük əhəmiyyəti ilə seçilən vacib və aktual mövzulardan biridir.