Qazax - Cunqar müharibəsi
Qazax-cunqar müharibələri (1643-1756) — Qazax və Cunqar xanlıqları arasında XVII əsrdən XVIII əsrin ortasına kimi davam edən müharibələr. Cunqarların məqsədi örüş yerlərinin artırılması idi. Hərbi mənada cunqarlar bütün Türkistan üçün təhlükə törədirdilər.
Qazaxların cunqarlarla ilk vuruşması 1635-ci ildə baş verdi və sonuncuların qələbəsi ilə bitdi. Cahangir xan cunqarlara əsir düşdü. Cunqarlarla sülh müqaviləsi bağlanandan sonra o əsirlikdən qurtuldu, lakin qayıtdıqdan sonra Cunqar xanlığının sərhəd köçlərinə basqınlar təşkil etməyi davam etdi.
1652-ci ildə xoşout Oçirtu xanın başçılığı ilə cunqarlar yenə qazax uluslarının qoşununu məğlub etdilər. Cahangir xan Oçirtu xanın oğlu Qaldama tərəfindən öldürüldü. Qazaxlar məğlub oldular və cunqar köçlərinin zəbt etdiyi Alatau ətəklərini tərk etməli oldular.
1660-cı illərdə müxtəlif qazax xanlarının və sultanlarının dəstələri mal qara və insan qəniməti məqsədi ilə cunqar uluslarına çoxsaylı basqınlar təşkil etdilər ki, Qaldane Boşoqtu xuntayci dövründə irimiqyaslı hərbi əməliyatlar yenidən başlandı. Cahangir xanın oğlu Jənqirulı Təukə xan (1680-1715) –cunqalrların qarşısını ala bilmədi və 1681-ci ildə Qaldanın qoşunları Şu çayını keçdilər. 1683-1684-ci illər yürüşü nəticəsində Sayram şəhəri alındı və dağıdıldı.
1683-cü ildə xuntayci Zevan-Rabdanin komandanlığı ilə cunqar ordusu, iki qazax qoşununu darmadağın edərək Çaç(Daşkənd) və Sırdəryaya qədər gəldi. 1690-cı ildə Cunqar xanlığı ilə Mancur Tzin imperiyası arasında, qısa barışıqlarla 1740-cı ilə qədər davam edən, qazax sultanlarının və bəylərinin, yağma və talançılıq məqsədi ilə ayrı dəstələrinin sərhədyanı cunqar uluslarına basqınları ilə qəlizləşən növbəti müharibə başladı. 1698-ci ildə, Tsin imperiyası ilə barışıq bağlayan Zevan-Rabdanın qoşunları qazax qoşunlarını darmadağın etdilər, Tenqiz və Türkistana qədər gəldilər.
1718-ci ildə Ayagöz çayı yanında yeni vuruşma baş verdi. Qazaxlar məğlub oldular. Həmin il cunqarlar qazax ordusunu Arıs çayında darmadağın etdilər. Cunqarlardan başqa başqırdların, buxaralıların, kokandlıların və xivəlilərin basqınları da vəziyəti qəlizləşdirirdilər. Mancur Tsın imperiyası ilə barışıqdan sonra cunqarlar əvvəllər çinlilərlə məşğul olan iki tüməni Türkistana ötürdülər.
1723-1727-ci illərdə cunqarlar qazaxları darmadağın edərək Cənubi Qazaxıstanı və Jetısunu işğal edirlər. Cunqarlar Daşkənd, Sayram və Türkistanı yağmalayırlar. Daha sonra cunqarlar Fərqanə vadisini işğal etdilər və Sırdərya şəhərləri, Kiçik Juz və Ulu juz üzərində hakim oldular. Bu illər Qazaxıstan tarixinə “Aktaban şubırındı”(Böyük fəlakət illəri) kimi daxil oldu.
1731-ci ildə ruslar qazaxların ağır vəziyətindən istifadə edərək Qazax xanlığının işğalına başladılar. İlk olaraq 1735-ci ildə Kiçik juzu işğal etdilər. Sonra 1740-cı ildə Orta juz, daha sonra isə Ulu Juz işğal edildi. Həmin illər rus inzibati idarəçiliyi Başqırd üsyanının (1735-1740) yatırılması ilə də məşğul idi.
1729-1739-cu ildə cunqarlar yenə Çinlə müharibə ilə məşğul oldular.
1730-cu ildə Anırakay dalasında döyüş baş verdi. Abulxayr xanın başçılığı ilə birləşmiş qazax qoşunu cunqarların sərhədyanı ulusunu məğlubiyətə uğratdı, lakin bundan sonra qazaxların arasında yenə ikitirəlik və ziddiyətlər başladı. 1743-cü ilin yazında qazaxların Cunqar xanlığına çoxsaylı hucumlarının nəticəsində, Qaldan Zerenin başçılığı altında cunqarların 15 minlik iki tüməni Volqadakı kalmıklarla uzlaşdırılmış hərəkətləri nəticəsində, İşimdan Orenburqa qədər olan qazax köçlərinin ərazilərinə bir sıra uğurlu yürüşlər təşkil etdilər.
Döyüşlərin birində Orta juzun xanı Abılay xan əsir alındı. Orta juz cunqarların hakimiyəti altına düşdü. Orta və Kişik Juzların xanları Ablay və Abulxayr sülh zəmanəti kimi, o vaxtki adətlərə uyğun olaraq, cunqar qoşunlarının qazax ərazilərində çıxması üçün cunqar xanının qərargahına öz oğullarını girov kimi göndərdilər.
Belə çətin şəraitdə Kiçik juzun xanı Abulxayrla müttəfiqlik münasibətlərində olan Neplüyev Qaldan Zerenə, Orta və Kiçik juzların rus təbəələri olması və Rusiyanın icazəsi olmadan heç bir xarici dövlətlərlə münasibətlərdə ola bilməmələrini bildirmək üçün məmur göndərdi. Məmur bildirdi ki, əgər oyratlar “qazaxlardan hansısa sıxıntılara” məruz qalıblarsa, gərək Rusiya hökumətinə bildirsinlər, o isə öz təbəələri ilə özü məsələni həll edər. Lakin əslində Orenburq hərbi dairəsinin qubernatoru İ.İ. Neplüyev çarın göstərişi ilə kontayşi Qaldan - Zeren və Qazax xanları arasındakı ixtilafı qızışdırırdı, və sonuncu ana qədər “ayır buyur” prinsipinə uyğun olaraqneytraqllığını saxlayırdı və beləliklə çarın sərəncamına uyğun olaraq hər iki tərəfin tükənməsi üçün əlindən gələni edirdi. Orenburqa Qaldan Zerenin məmurları ilə qubernator Neplüyev arasında olan danışıqlar nəticəsində, girovların qaytarılması və cunqar qoşunlarının çıxarılması əvəzinə Rusiya ilə “Orta və Kiçik Juzlarının “ lazımı davranışlarına” zəmanət verməsi barədə razılığıa gəlindi. Lakin sonra Orta Juzun xanı yenidən öz oğlunu Qaldan – Zerenə girov verdi, çünki əvvəlki tək onun vassalı idi. 1745-ci ildə cunqar sərkərdəsi Qaldan Zerenin ölümündən sonra Cunqariyanın hakim elitasında ziddiyətlər başladı, namizdələrdən biri Amursana Tsin imperiyasının dəstəyilə hakimiyəti almağa çalışırdı ama, məğlub oldu.
1755-1759-cu illərdə Cunqariyanın hakim elitasındakı daxili çəkişmələr nəticəsində həmin dövlət süquta uğradı. Bundan sonra ümumi sayları bir million nəfər olan iki mancur ordusu Cunqar xanlığı ərazisini mühasirəyə aldı. O vaxtkı Cunqariyanın əhalisinin 90%, əsasən qadın, qoca və uşaqlar öldürüldü. Bu soyqırım idi. Bir ulus – zünqar, derbet, xoytların on min çadırı(ailə) Zeren noyonun başçılığı ilə Volqaya Kalmık xanlığına tərəf çıxa bildi. Cunqarların bəzi ulusları Əfqanıstan, Bədəxşan, Buxaraya çıxa bildilər, orada onları yerli hakimlər hərbi qulluğa qəbul edildilər, sonralar islamı qəbul etdilər.