E.ə 123–122 illərdə Qədim Romada cəmiyyətin içtimai-siyasi strukturunu dəyişə biləcək bir sıra qanun layihələri ilə, Tiberi Semproni Qrakxın kiçik qardaşı, xalq tribunu Qay Semproni çıxış etdi. Qay Qrakxın qardaşından daha qəti niyyətləri vardı. Hər şeydən göründüyü kimi, o romalı siyasətçiləri içində, cəmiyyəti doğrudan da demokratikləşmək istəyən yeganə siyasətçi idi. Bu niyyət qardaşının qisasını, dövlətin idarəçiliyində ali vəzifələr tutanlardan almaq niyyəti ilə dramatikləşirdi. Bundan başqa Qay Qrakx, dövlətin yeni şəraitdə yaranan ağrılı problemlərini həll etməyə çalışırdı. Bu polis aparatını yeni böyük dövlətə uyğunlaşdırmaq cəhdi idi.

Hər şeydən əvvəl Qay, Tiberinin məhsuldar nəticələr verən aqrar komisiyasını bərpa etdi. 80 minə yaxın əhali torpaq aldı. Ancaq İtaliyanın torpaq payı yetərsiz olduğu üçün Qay əyalətlərə müraciət etdi. E.ə 122-ci ildə o koloniyaların çıxarılması barədə qanun qəbul edir. Koloniya üçün ilk yer kimi keçmiş Karfaqenin ərazisi olur, burada adlı koloniya yaratmaq qərara alınır. Kənara koloniyaların çıxarılması sonradan əyalətlərin romanlaşdırılması işində az rol oynamır. Bundan başqa Qay, şəhər plebsinin kütlələrini işlə təmin edən geniş yol və çörək ambarları tikintisini təşkil edir,

lakin tezliklə yeni çətinlik yaranır. Müftə çörək paylanması ilə yaşayan çoxsaylı şəhər plebsi, artıq işləmək tələb etdiyi torpağa can atmırdı. Ancaq səsvermədə oynadığı böyük rola görə bu qrupu gözardı etmək olmazdı. Şəhər plebsinin marağında, Qay, dövlətin anbarlarından plebsə qiymətindən ucuz çörək satışını təşkil edir. Yoxsul əhalinin həyatının yaxşılaşdırılmasının əks tərəfi də vardı, bu romalı lümpen-proletariatın parazitləşməsinə aparırdı.

Qay Qrakxın əsas qanunlarından biri məhkəmə qanunu idi. Senatın səlahiyətlərindən, qeyri qanuni pul tələb olunması işləri alındı. İndi bun məhkəmlər içindən seçilirdi. Ehtimal ki, Qay bunu əyalət valiləri üzərində nəzarətin güclənməsi məqsədi ilə edirdi, ancaq atlıların məhkəmələri senat məhkəmələrindən az korrupsiyaya uğramamışdı. Atlıların vəziyyəti həm də ona görə yaxşılaşdı ki, Qay Asiya əyalətində ondabirin tətbiqi etməyi təklif edirdi, o şərtlə ki vergilərin yığılması Romada xüsusi adamlara icarəyə verilməli idi. Beləliklə varlı əyalət, atlıların məhkəməsinin himayəsi altında olan publikan-icarədar vergi yığanlarına talana verildi.

E.ə 123-cü il islahatları Qay Qrakxı Romanın ən populyar siyasətçisi etdilər. Onun nüfuzu o qədər yüksək idi ki, o asanlıqla e.ə 122-ci ildə yenə tribun oldu. Məhz onda o ən radikal qanunlardan birini, italiklərə Roma vətəndaşlığını verilməsi qanununu təklif etdi. Senat və xalqı bu təklif qıcılandırırdı. Qayın rəqibləri, istənilən fənddən istifadə edərək ona qarşı geniş kampaniyaya başladılar. Xalq tribunu demoqoji təkliflərlə çıxış edərək, plebsin əhəmiyyətli hissəsini Qaydan uzaqlaşdıra bildi. Qayın populyarlığı düşürdü. İtaliklər haqqında qanun keçmədi. Bundan daha təhlükəsli o idi ki, Qay Qrakx e.ə 121-ci il seçkilərini uduzdu, və onun qatı düşməni konsul oldu. Qayın rəqibləri Yunoniyanın ləğv edilməsi məsələsini qaldrımaları, həlledici toqquşma üçün bəhanə oldu. Opimi mübahisəni təhrik etdi və bundan istifadə edərək, ona qayda-qanunu bərpa etmək üçün fövqaladə səlahiyətlər verilməsinə nail oldu. Qay Qrakx və Fulvi Flakk təpəsində möhkəmləndilər. Burada onlara Opimi hucum etdi. Toqquşma nəticəsində 3 min nəfər həlak oldu. Hərəkat yatırıldı.

Qrakxın rəqibləri onun qəbul etdiyi qanunların çoxunu ləğv etməkdən çəkindilər. Məhkəmələr atlıların əlində qaldı, vergilərin yığılmasının satın alınması, çörək qanunları qüvvədə qalırdı. Əsas hucum hədəfi aqrar islahatı idi. E.ə 121-ci ildə qrakxçıların paylarının bölünməzliyi qanunu ləğv edildi, daha iki ildən sonra isə aqrar komisiya ləğv edildi.

E.ə 111-ci ildə xalq tribunu Spuri Torinin qanununa görə, xüsusi icarədə olan bütün dövlət torpaqları xüsusi mülkiyyət elan edildilər. Bütün bölünmələr dayandırılırdı. Gələcəkdə xüsusi şəxslərə dövlət torpaqlarını tutmaq qadağan olundu. E.ə 111-ci il qanunu xüsusi mülkiyyətin qələbəsi yolunda vacib mərhələ idi. Polis torpaq mülkiyyətçiliyinin əsası olan dövlət mülkiyyəti heçə enməyə başladı.

• История древнего мира. Упадок древних обществ. Главная редакция восточной литература. Москва 1989 səh. 25–28

1. ↑ C. Sempronius (47) Ti. f. P. n. Gracchus //  (ing.).