Qaralama:Tetraetilqurğuşun

Tetraetil qurğuşun (C₂H₅)₄Pb, organik qurğuşun birləşmələri arasında əhəmiyyətli bir yer tutan və ilk dəfə 1850-ci illərdə sintetik olaraq əldə edilən bir maddədir. Bu kimyəvi birləşmə, benzinə əlavə edilərək yanacağın oktan ədədini artırmaq məqsədilə geniş istifadə olunmuşdur. Lakin, tetraetil qurğuşunun insan sağlamlığına və ətraf mühitə olan toksik təsirləri, onun istifadəsinin ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmasına səbəb olmuşdur.

İstehsalı

Tetraetil qurğuşun ilk dəfə Carl Jacob Löwig tərəfindən 1853-cü ildə sintez edilmişdir. Lakin, bu maddənin geniş miqyasda istehsalı 1920-ci illərdə, avtomobil istehsalının artması ilə başlamışdır. O dövrdə, tetraetil qurğuşun, yanacaqda meydana gələn "detonasiya" problemini aradan qaldırmaq üçün istifadə edilirdi. 1921-ci ildən etibarən, tetraetil qurğuşun, standart benzin əlavəsi olaraq istehsal edilməyə başlanmışdır. Thomas Midgle bu maddənin benzinə əlavəsini kəşf edəndə ətraf mühitə və insanlığa verəcəyi zərəri bilmirdi.

İstifadəsi

Tetraetil qurğuşunun əsas istifadəsi yanacaqlarda anti-detenator əlavəsi kimi olmuşdur. Tetraetil qurğuşun, benzinə qatıldığında yanma prosesini optimallaşdırır, mühərriklərin səmərəliliyini artırır və mexaniki səs-küyü azaldır. 1970-ci illərə qədər, ABŞ-də benzin istehsalının təxminən 80%-ində tetraetil qurğuşun istifadə olunurdu.

Toksik Təsirlər

Həmin illərə kimi avtomobillərin mühərriklərində partlama halları müşahidə edilirdi. Bir müddət sonra avtomobillərin verimliliyi aşağı düşür, mühərrik aşınır və sıradan çıxırdı. Həmin dövr üçün tetraetil qurğuşun "inqilabi maddə" kimi qiymətləndirildi. Avtomobil sənayesinin inkişafı və araşdırmaya mane ola biləcək gücə sahib olan maqnatların təsiri nəticəsində maddə ətraflı analiz edilmədən istifadəsinə başlandı. Bir müddət sonra dünya fəlakətin nə yerdə olduğunu öyrəndi. Claire Patterson 1965-ci ildə Qrenlandiya buzlaqlarında apardığı araşdırmada qurğuşunun miqdarının 1000 qat artdığını görmüşdü.

Tetraetil qurğuşunun toksikliyi, onun insan sağlamlığına və ətraf mühitə olan zərərləri ilə tanınır. Qurğuşun, sinir sistemi, böyrək və qan dövranı üzərində ciddi təsirlərə yol açır. Uşaqlarda qurğuşun zəhərlənməsi, inkişaf geriliyi, davranış problemləri və öyrənmə çətinliklərinə səbəb ola bilər. Dünya Səhiyyə Təşkilatının (WHO) məlumatlarına görə, 5 mikroqram/dl-dan yuxarı olan qan qurğuşun səviyyələri, uşaqlarda intellektual gerilik və inkişaf problemlerinə yol açma riski daşıyır.

Bununla yanaşı, tetraetil qurğuşunun istehsalı və istifadəsi, ətraf mühitdə ağır metal çirklənməsinə səbəb olur. 2003-cü ildə aparılan bir araşdırmaya görə, ABŞ-da, tetraetil qurğuşun istifadəsi nəticəsində meydana gələn çirklənmə, torpağın 90%-də aşkar edilmişdir.

Qadağalar və Alternativlər

1970-ci illərdə, iqlim dəyişkənliyi və ətraf mühitin qorunmasına dair artan narahatlıqlar səbəbindən bir çox ölkə tetraetil qurğuşunun yanacaqda istifadəsini qadağan etməyə başladı. ABŞ-də 1973-cü ildən etibarən tetraetil qurğuşunun istifadəsi mərhələli şəkildə dayandırıldı. 1996-cı ildən etibarən isə, bütün avtomobil yanacaqlarında tetraetil qurğuşunun istifadəsi qadağan edilmişdir.

Alternativ yanacaq əlavələri arasında metanol, etanol və bioyanacaqlar mövcuddur. 2019-cu ildən etibarən, ABŞ-də etanol tərkibli benzin istifadəsi 15 milyard litrədək artmışdır. Bu maddələr, mühərriklərin performansını artırmaqla yanaşı, ətraf mühitə daha az zərər verirlər. Məsələn, bioyanacaqların istifadəsi, karbon dioksid emissiyalarını 80%-ə qədər azaldır.

Tetraetil qurğuşun, avtomobil yanacaqlarında geniş istifadə olunmuş, mühərriklərin səmərəliliyini artırmış bir maddədir. Lakin, onun toksik təsirləri və ətraf mühitə olan zərərləri, istifadəsinin ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmasına səbəb olmuşdur. Bu hadisə, həm də kimya sahəsində təhlükəsizlik və ekoloji diqqətin vacibliyini göstərir. Müasir dövrdə daha təhlükəsiz və ekoloji cəhətdən dost alternativlərin inkişafı, kimya və mühəndislik sahələrinin gələcəyi üçün əhəmiyyətlidir.