Dağlıq Qarabağda dinc əhalinin ilk qırğınları 1988-ci ildə, regiondakı etnik ermənilər Dağlıq Qarabağ üzərində hakimiyyətin Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasından Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasına tam dəyişdirilməsini tələb etdikdən sonra başlamışdılar. 1988-ci ilin sentyabr ayında ermənilər və azərbaycanlılar bir-birinə qarşı qırğın başlamış nəticədə Xankəndidən 3.100-dən çox azərbaycanlı qovulmuşdur və Şuşadan 1.409 erməni.

1991-ci ildə həm Ermənistan, həm də Azərbaycan SSRİ-nin dağılmasına az qalmış öz dövlət müstəqilliklərini elan etmişdirlər. Həmin il hər iki ölkə Dağlıq Qarabağ regionuna ərazi iddiaları irəli sürmüş və dekabr ayında etnik ermənilər Qarabağ azərbaycanlılarının boykot etdiyi “qanunsuz referendum” keçirərək Ermənistan Respublikasına birləşmək istəmişdilər. Gələn il Dağlıq Qarabağda total müharibə başlanmışdır.

Birinci müharibədə erməni separatçılar Dağlıq Qarabağı və onun ətrafındakı 7 rayonu “təhlükəsizlik kəməri” kimi zəbt edib işğal altına almışdılar, nəticədə həmin ərazidə olan azərbaycanlılar qovulmuş, onlarla hərbi cinayət törədilmişdir.

Kəlbəcər rayonunun əhalisi müharibədən əvvəl əsasən etnik azərbaycanlılardan ibarət idi. 1993-cü ildə, Kəlbəcərin işğalından sonra, regiondakı 60.000 azərbaycanlı və kürdün hamısı Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən zorla qovulmuş, onlardan 80 nəfəri girov götürülmüşdür. Amma Kəlbəcərdə dinc azərbaycanlılara qarşı ən məşhur qətliamlardan biri də Ağdabanda baş vermiş, erməni silahlı qüvvələri Monte Melkonyanın komandanlığı ilə kəndə hücum edərək kəndin əhalisini qırmış və nəticədə 67-779 nəfər arasında insan ölmüşdür. Kəlbəcərdə baş verən digər qətliam isə Başlıbeldə olmuşdu, orda erməni silahlı qüvvələri 14 nəfəri girov götürərkən 12 nəfəri öldürmüşdür.

Laçın rayonunda da əsasən azərbaycanlılar və Kəlbəcərdəki kimi kürdlər yaşayırdı. Təxminən 47.100 kürd və Azərbaycanlı bu ərazidən qovulmuşdur. Erməni qüvvələri tərəfindən zəbt edilərək dağıdılan Zabux kəndində törədilən qırğın zamanı da naməlum sayda insan həlak olmuşdur.

Qubadlı rayonunda əsasən azərbaycanlılar yaşayırdı. Qubadlıda mülki azərbaycanlılara qarşı ama xüsusi sənədləşdirilmiş qırğınlar olmasa da, bu ərazidə yaşayan 28.000 azərbaycanlı qovulmuşdur.

Digər rayonlardan fərqli olaraq, Xocavənd rayonunda çox azərbaycanlı etnik azlıq olmasına baxmayaraq, bu rayonun ərazisində əsasən ermənilər yaşayırdı. Yenə də bütün münaqişənin ən dəhşətli qətliamlarından biri Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndində baş vermişdir. 1992-ci ilin fevral ayında Monte Melkonyanın komandanlığı ilə erməni separatçıları şəhəri zəbt etdikdən sonra əksəriyyəti dinc sakinlərdən ibarət olan 53 nəfərə yaxın insanı girov götürmüşdür. Melkonyanın qardaşının sözlərinə görə, hücumda artıq 20 nəfər həlak olmuş və bundan sonra erməni əsgərləri əsirləri bıçaqlamağa, güllələməyə və öldürməyə başlamışdırlar. Bir neçə əsirin də üstünə ermənilər benzin tökərək onları diri-diri yandırmışdırlar. Ölənlərin sayı təxminən 73 nəfər təşkil etmişdir. Bölgədəki 10.020 azərbaycanlı qovulub.

Şuşa ermənilərin məskunlaşdığı Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin tərkibində olsa da, müharibədən əvvəl həm Şuşa rayonunda, həm də Şuşada əsasən azərbaycanlılar yaşayırdılar. Müharibədən sonra sayı 15 min nəfərə qədər olan Şuşanın bütün azərbaycanlı əhalisi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. Qalan yalnız xarabalıqlar və bir neçə erməni köçkünləri idi. Şuşa rayonunun Malıbəyli, Yuxarı Quşçular və Aşağı Quşçular kəndlərində 3 müxtəlif qırğın törədilmişdir. Memorialın məlumatına görə, qətliamda 24-dən çox adam həlak olmuşdur.

Ağdam rayonu konkret qırğın və ya kütləvi qırğın baş verməmişdir, lakin Ağdamın işğalından sonra rayonun 191.700 sakinindən 120.000-ə yaxını qovulmuşdur. 2023-cü ildə Azərbaycan hakimiyyəti Sarıcalı kəndində 4 nəfərin qalıqlarının tapmışdı.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin bu günə qədər ən məşhur və amansız qətliamı Xocalı soyqırımıdır. Bu qırğın nəticəsində ölənlərin sayı müxtəlifdir. Belə ki, itkilərin sayı 500-dən 1000-ə qədər olsa da, Azərbaycan hakimiyyəti rəsmi olaraq bu qırğın zamanı 613 nəfərin öldürüldüyünü bildirir.

Cəbrayıl, Füzuli və Zəngilan rayonlarında konkret qırğınlar və ya kütləvi qətllər qeydə alınmamış olsa da, lakin hər 3 rayondan ümumilikdə 171.271 nəfər adam qovulmuş və ya didərgin düşmüş, həlak olan mülki əhalinin sayı isə dəqiq olaraq məlum deyildir.

Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Dağlıq Qarabağın işğal olunmuş ərazilərində və ona bitişik 7 rayonda sovet-Azərbaycan abidələrinin, Azərbaycan məscidlərinin dağıdılması, bütöv Azərbaycan kəndlərinin dağıdılması və sonradan tərk edilməsi vandalizm və mədəni soyqırımına misal ola bilər.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun məlumatına görə, Qarabağdakı 67 məsciddən 63-ə yaxını ya tamamilə dağıdılmış, zədələnmiş, məhv edilmiş, ya da məscidlərdən donuz kimi İslam dinində haram olan heyvanların, həmçinin mal-qara kimi İslamda haram hesab edilməyən heyvanların saxlanılması üçün istifadə edilmişdir. Dəqiq sayı bilinməsə də, təxminlərə görə bu ərazilərdə ümumilikdə 35-60 arasında məscid ola bilər ki, bunların da ən çoxu Şuşa şəhəri və rayonunda olmaqla 17-si dağıdılmış və ya vandalizmə məruz qalmış məscidlərdir. Qarabağda vandalizmə məruz qalan məscidlərin ən məşhur nümunələri Ağdamdakı Cümə məscidi, Yuxarı Gövhər ağa məscidi və Şuşadakı Saatlı məscididir. Hər üçü yenidən tikilərək 2024-cü ildən etibarən yenidən istifadəyə verilmişdir.

Qarabağda vandalizmə məruz qalmış abidə və muzeylərin ən məşhur nümunələri Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal altında olan Vaqif türbəsi və Ağdam Çörək Muzeyidir. 2022-ci ildə Vaqif məqbərəsi yenidən tikilmiş, çörək muzeyinin statusu məlum olmasa da, çox güman ki, hələ də dağıdılmış vəziyyətdədir. İşğal zamanı dağıdılan digər muzey Cəbrayıldakı Tarix-Diyarşünaslıq muzeyidir. Cəbrayılın erməni qüvvələri tərəfindən işğalına qədər Azərbaycan 16 minə yaxın eksponat götürə bilsə də, hələ də hamısı məhv edilmiş 2 min eksponat var idi. 19-a yaxın muzey və abidə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən dağıdılmış və ya vandalizmə məruz qalmışdır.

Erməni işğalı altında dağıdılan məktəblərin və təhlükələrin sayı dəqiq məlum deyil, lakin dağıdıldığı təsdiqlənən 3 böyük məktəb və bir teatr var ki, bunlar Kəlbəcər şahmat məktəbi, Şuşa Realnı məktəbi, Şuşa Musiqi Akademiyası və Ağdam dram teatrıdır.

Hər il fevral ayının 26-da Xocalı soyqırımı anılır. Azərbaycanda, Türkiyədə, Almaniyada, Bosniya və Herseqovinada, İsraildə, Meksikada və Niderlandda qətliama həsr olunmuş abidələr mövcuddur. 10 ölkə tərəfindən qırğın, 7 ölkə tərəfindən soyqırım kimi tanınmışdır. ABŞ-ın 28 ştatı da qətliamı anmış və ya tanımışdır ki, bunlardan sonuncusu isə 2021-ci ildə Virciniya olmuşdur.

Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı mülki azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsi Qərb dünyasında kifayət qədər naməlum olan, lakin hələ də mübahisəli bir mövzudur. Ermənilərin əksəriyyətinin xristian, azərbaycanlıların isə müsəlman olmalarına görə Qarabağda Azərbaycan əleyhinə törədilən kütləvi qırğınların işıqlandırılması demək olar ki, baş verməmiş və müharibə “müsəlman zalımlarının xristian azlığını qurban verməsi” kimi təsvir edilmişdir. Azərbaycan əleyhinə baş vermiş olan kütləvi qətllərin az da olsa xəbərlərdə verilməməsinin başqa bir səbəbi isə Azərbaycana edilə biləcək hər hansısa bir yardımın qarşısını alan və Xocalı qətliamı kimi hadisələri ört-basdır edərək erməni tərəfini müdafiə etmək üçün əlindən gələni edən erməni diasporunun, həmçinin də, Amerika Erməniləri Milli Komitəsinin qətliamı “təbliğat” və “uydurma” adlandırması kimi fəaliyyətləridir. Dağlıq Qarabağ müharibəsini işıqlandıran dörd ən böyük Kanada qəzetinin tədqiqatı göstərmişdir ki, jurnalistlər azərbaycanlıların kütləvi şəkildə öldürülməsini “kobud şəkildə şişirdilmiş” kimi təqdim etməklə yanaşı, daha çox erməni mənbələrinə istinad edərək, ölümün miqyasını azaltmağa çalışmış, cəsədlərin və yas tutanların şəkillərini isə ümümiyyətlə dərc etməmişdirlər.