Qara tarakanın vətəni tropik Asiyadır. Ticarət yolu vasitəsilə yeyinti məmulatları ilə birlikdə Aralıq dənizi ölkələrinə, oradan isə XVI əsrin axırlarında Qərbi Avropa ölkələrinə (İngiltərə və Hollandiyaya) gətirilmişdir. Hazırda bütün Avropada yayılmışdır.

Qara tarakanın bədəni müstəqil baş, döş və qarıncıq hissəsindən ibarətdir. Uzunluğu 18-30 mm-dir. Bədən xaricdən xitin tərkibli kutikula ilə örtülmüşdür. Kutikula örtüyü hipodermal epitel hüceyrələrindən əmələ gəlir. Baş hissədə 5, döşdə 3, qarıncıqda isə 9 buğum vardır. Baş hissə birləşmiş bir ədəd ağızönü lövhəcikdən (akrondan) və dörd ədəd gövdə buğumundan ibarətdir. Onlar üstdən bütöv bir zirehlə örtülmüşdür. Başın akron hissəsində hiss və qoxu orqanı vəzifəsini daşıyan bir cüt buğumlu bığcıq və akronun yan tərəflərində bir cüt mürəkkəb gözlər yerləşir. Bədənin birinci buğumu (interkalyar buğum) tamamilə reduksiya etmişdir. II, III və IV buğumlardan çıxan ətraflar ağız aparatını əmələ gətirir və başın tərkib hissəsidir. Tarakanda ağız aparatı aşağıdakı hissələrdən: lövhəcikşəkilli üst dodaqdan, başın ikinci buğumu-ətrafının şəkildəyişməsi olan bir cüt üst çənədən (mandibula), üçüncü və dördüncü buğum ətraflarının şəkildəyişməsi olan bir cüt alt çənədən (maksilla) ibarətdir.

Alt çənə bir neçə hissə-dən ibarətdir, onun xarici tərəfindən beşbuğumlu hiss orqanı çıxır. Alt dodaq ağız aparatının ən iri hissəsi olub, iki alt çənənin birləşməsindən əmələ gəlir.

Döş hissə üç buğumdan ibarətdir. Hər bir buğumdan bir cüt ətraf çıxır. Erkəklərdə ikinci və üçüncü döş buğumunun hər birindən bir cüt qanad inkişaf edir. Qarıncıq 10 buğumdan ibarət olub, döş buğumlarından fərqli olaraq ətraf daşımır. Axırıncı buğumda bığcığı xatırladan, hiss orqanı vəzifəsini yerinə yetirən bir cüt çıxıntı (serk) yerləşir. Sonuncu buğumda anal dəliyi vardır.

Üç hissədən: ön, orta və arxa bağırsaqlardan ibarətdir. Ön bağırsaq beş şöbədən ibarət olub, dördü aydın seçilir. Beşinci hissəsi dairəvi büküş formada, qıf ağzı kimi orta bağırsağın əvvəlində yerləşir. Ön hissə olan udlaq qida borusuna keçir. Qida borusu nisbətən böyük həcmli çinədana açılır. Çinədandan sonra gələn əzələvi, qıf-formalı mədə orta bağırsağa açılır. Orta bağırsaqda pilorik çıxıntılar hesabına həzm sahəsi artır. Orta bağırsaq ektodermal mənşəli arxa bağırsağa açılır.

Həzm kanalının orta və arxa bağırsaqların sərhədindən çoxlu sayda Malpigi boruları başlanğıc götürür. Malpigi boruları ektoderma mənşəlidir. Bu boruların daxilində birqatlı epitel hüceyrələri yerləşir. Bədən boşluğunda yerləşən hemolimfanın tərkibindəki maddələr mübadiləsinin son məhsulları -su və sidik turşusu duzları məhlul şəklində osmotik yolla bu borulara sorulur. Filtrasiya prosesində ayrılmış su Malpigi borularının divarındakı epitel hüceyrələri tərəfindən sorulur və yenidən hemolimfaya qaytarılır. Bu proses ən çox arxa bağırsaqda gedir. Burada yerləşmiş rektal vəzilər suyu yenidən hemolimfaya qaytarır.

Qara tarakanın sinir sistemi 11 düyündən ibarətdir. Onlardan birincisi udlaqüstü düyün (bəzən baş beyin də adlanır), ikincisi udlaqaltı düyün, üç ədəd döş və altı ədəd qarıncıq sinir düyünüdür. Ən iri düyün olan udlaqüstü düyün mürəkkəb gözlərin, hiss və qoxu orqanlarının, üst dodağın sinir tənzimini həyata keçirir. Udlaqaltı düyün və üç döş düyünləri ağız aparatını, ətrafları, qanadları, başın və döşün əzələ sistemini tənzimləyir. Altı ədəd qarın sinir düyün-ündən ən irisi olan axırıncı düyün bir neçə sinir düyününün birləş-məsindən ibarət olub, cinsiyyət sistemini tənzimləyir.

Açıq qan-damar sistemi vardır. Bütün həşəratlarda olduğu kimi, qan (hemolimfa) daxili orqanlar arasındakı boşluqlarla hərəkət edir. Ürək boruşəkilli olub, bir-birinin ardınca düzülmüş çoxlu kameralardan ibarətdir. Ürəkdə kameralar buğumlar üzrə yerləşmişdir. Hər kamerada iki dəlik vardır. Venoz sistem inkişaf etməmişdir. Hemolimfada (qanda) oksigen daşıyıcısı yoxdur.

Traxeya sistemindən ibarət olub ağac kimi şaxələnərək bütün orqan və toxu-maları əhatə edir. Tarakanda tra-xeyanın əsas hissəsi olan uzununa və eninə borular bir-birilə birləşərək ümumi bir sistem əmələ gətirir. Toxumalara oksigen birbaşa təmasla verilir.

Müxtəlif cinsiyyətli olub, cinsi dimorfizmə malikdir. Erkək cinsiyyət orqanları cüt toxumluqdan, cüt toxum borularından, toxum yollarının birləşib əmələ gətirdiyi ümumi toxumfırladıcı kanaldan ibarətdir.

Dişi cinsiyyət sistemi cüt yumurtalıqdan, cüt yumurta borularından, balalıqdan, toxum qəbuledici orqandan və cinsiyyət vəzilərindən ibarətdir.

Mayalanmış dişi fərdin cinsiyyət vəzilərinin ifraz etdiyi sekretdən xüsusi barama qabığı hazırlanır. Baramanın daxilinə iki cərgədə yumurtalar qoyulur. Tarakanda hər bir yumurtalıq 8 yumurta borusundan ibarətdir və o, hər bir yumurta borusuna bir ədəd yumurta qoyur. Sürfə yumurtadan çıxarkən baramanın qabığı çatlayır. İnkişaf qeyri-tam metamorfozla gedir və qabıqdəyişmə müddəti çox vaxt tələb edir. Belə ki, yumurtadan çıxmış sürfənin yeni nəsil verənədək inkişaf dövrü 4 ilə qədər çəkir.

Hər iki tarakan növü bir çox yoluxucu xəstəlik törədicilərinin mexaniki daşıyıcısı olub, dizenteriya, tulyaremiya və s. kimi mədə-bağırsaq infeksiyalarını keçirir. Tarakanlar müxtəlif helmintoz törədiciləri yumurtalarının mexaniki yayılmasında da rol oynayır.

Mənzilin təmiz saxlanılması, yeyinti məmulatlarının töküntülərini yerdə qoy-mamaq və s. kimi profilaktik tədbirlərin aparılması tələb olunur. Tarakanlara qarşı mübarizə tədbiri olaraq müxtəlif zəhərli kimyəvi preparatlardan istifadə edilir.

Sözün çuvaş sözü olan "tar-aqan" ("qaçan") və türk sözü olan "täz"dan ("qaçan") əmələ gəldiyi ehtimal edilir. Türk sözü olan "tarka"dan ("dağılmaq") əmələ gəldiyi ehtimal edilir.

1.  (ing.). 1996.
2. .