Qaraçöp Elində məskunlaşmaya XIX əsrin birinci qərinəsinin sonlarında başlanmışdır. Bu proses həmin dövrlərdə Rusiya İmperiyasının bölgədə həyata keçirdiyi köçürmə və yerli resursların İmperiyanın mənafelərinə uyğun istifadəsi siyasəti çərçivəsində baş tutmuşdur. 1830-cu illərdən başlayaraq o dövrdə yaradılmış Gürcüstan Quberniyasının əsasən Borçalı inzibati ərazisindən (rus: Борчалинская дистанция) rəsmi dövlət sənədlərində milliyyəti “tatar” adlandırılan türk-azərbaycanlı maldar ailələrin mövcud olan boş otlaq (qışlaq) sahələrindən istifadə məqsədilə Sığınaq (rus: Сигнахъ, gürcü: სიღნაღი) Qəzası ərazisinə köçürlməsinə başlanmışdır. Cənubi Qafqaz Rusiyaya birləşdirildikdən sonra müsəlman-azərbaycanlı əhalinin əlverişsiz və həyat fəaliyyəti üçün az yararlı olan torpaqlara sıxışdırılması siyasəti aparılırdı. Sığınaq qəzasına azərbaycanlıların köçürülməsinin də həmin siyasətə uyğun həyata keçrildiyini demək mümkündür.

Əraziyə yeni gələnlər Qəzanın cənub-qərbində - Kodol inzibati sahəsində, özlərinin Qavrı adlandırdıqları İori çayının sahillərində kiçik kəndlər salınmaqla məskunlaşmışlar. Bugünkü qaraçöplülərin ulu nənə-babalarının regiona gəlişi və məskunlaşması mərhələli və nisbətən uzun dövrü əhatə edən proses olmuşdur. “Birinci dalğa” ilə gələnlər 1830-cü illərin əvvəllərində ərazidə Muğanlı, Tüllər-Keşəli və Çiçmatian kəndlərini salmışlar. İlk dövrdə Tüllər-Keşəli İorinin sağ sahilində, Çiçmatian isə sol sahilində çay yatağına yaxın məsafədə, hazırda regionda mövcudluğunu surdürən Şibliyani kəndinin bərabərində, Muğanlı çayın sağ tərəfində, demək olar ki, hazırki mövqeyində yerləşmişdir. Həmin dövrdə Sığınaq-Tiflis yolunun üstündə, Muğanlının qarşı tərəfində eyni adlı poçt məntəqəsi yaradılmışdır.

Sözügedən dövrə aid rəsmi məlumatlarda Çiçmatian həm də Qaraman (rus: Карамани) adlandırılırdı. Bundan əvvəlki dövrə aid xəritələrdə və kifayət qədər təfsilatlı məlumatların yer aldığı mənbələrdə gələcək Qaraçöp Elinə aid ərazilərdə yaşayış məntəqəsi qeydə alınmamışdır.

İlkin məskunlaşmalardan sonrakı dövrlərdə əraziyə tatar (azərbaycanlı) ailələrinin köçürülməsi davam etmişdir. 1830-cu illərin ikinci - 1840-cı illərin birinci yarısında gələnlər bölgədə Aşağı Ləmbəli və Əyrəm (Aqram) kəndlərini salmışlar. Aşağı Ləmbəli İorinin sağ sahilində, o dövrki Tüllər-Keşəlidən təxminən 3 kilometr cənub-şərqə doğru, bugünkü Qazlar kəndinə sağ tərəfdən yaxın ərazidə, Əyrəm isə İorinin sol sahilində, Kandaur və Şibliyani kəndlərinin aralarındakı məsafənin orta xəttinin çayı kəsdiyi mövqedə yerləşmişdir.

1853-cü ildə həmin bölgədə Qaraçöp Elinin insanları artıq 5 kənddə - Muğanlı, Tüllər (həm də Keşəli adlanırdı), Çiçmatian (Qaraman), Əyrəm və Aşağı Ləmbəlidə (sonradan Ləmbəli adlandırılmışdır) yaşayırdılar.

Eyni zamanda, kəndlərin bölgə ərazisində müəyyən yerdəyişmələri baş vermişdir. 1840-cı illərin ikinci yarısında Əyrəm (Aqram) bir necə kilometr şərq tərəfə, Kaçereti kəndinin cənub-qərbinə, o dövrdə Tiflis-Sığınaq poçt yolu üzərində yaradılmış Domfal poçt stansiyası yaxınlığına köçmüşdür. Bu kənd yeni ərazidə bir qədər sonra “Düzəyrəm” adlanmışdır.

Daha sonra, təqribən 1860-ci illərdə Keşəli Tüllərdən ayrılmış və çay sahilindən bir qədər cənub istiqamətə yerləşmişdir. 1890-cı illərdə bu kəndlərin hər ikisi İori çayının bir necə kilometr yuxarı sahillərinə, daha dəqiqi, İori və Çaylurinin qovuşağına yaxın əraziyə köçmüş, həm də Tüllər İorinin sol sahilində, Keşəli uyğun mövqedə - sağ sahildə yerləşmişdir. Sonrakı illərdə Tüllər İorinin sol sahili üzrə axın istiqamətində yerini dəyişdirmişdir. Kəndin yeni ərazisindən Kaçeretini Soyuqbulaq dəmir yolu stansiyası ilə birləşdirən yol keçmişdir. Keşəli isə zaman etibarılə bir qədər sonra İorinin sağ sahili boyunca eyni istiqamətdə yer dəyişdirmişdir.

1891-ci ildə Qaraçop Elinin kəndlərində 319 ev təsərrüfatı mövcud olmuş, sakinlərin ümumi sayı 2229 nəfər təşkil etmişdir. Bu göstəricilərin kəndlər üzrə bölgüsü aşağıdakı cədvəldəki kimi idi.

Cədvəl 1. 1891-ci ildə Qaraçöp Elinə aid kəndlərdə ev təsərrüfatlarının və yaşayanların sayı

Kəndlərin böyüməsi ilə qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsi öz növbəsində nəqliyyat infrastrukturunun zəifliyi şəraitində onların məkanca yaxınlaşmasının məqsədəuyğunluğunu  gücləndirmişdir. Bu amil XX əsrin birinci onilliyində Çiçmatian (Qaraman - hazırda Qaraçöp Elinin deyimində Qarabağlı) və Düzəyrəm sakinlərinin əvvəlki məkanlarını tərk edərək Muğanlının qərb tərəfinə, Keşəli, Ləmbəli, Tüllər sakinlərinin isə şərq istiqamətində sıra ilə Muğanlıya bitişik əraziyə yerləşmələrinə təkan vermişdir. Yeni məkanda kəndlər bir-birinə bitişik, bəzi yerlərdə hətta bir-birinin ərazisinə nüfuz etməklə yerləşmişlər. Buna uyğun olaraq, əslində, vahid yaşayış məntəqəsi yaranmışdır. Bu yaşayış məntəqəsindən ərazicə kənarda ancaq Ləmbəlinin əvvəlki yerləşdiyi əraziyə çox yaxın yerdə, ondan qopmuş olan kiçik Qazlar kəndi qalmışdır. Sözügedən yerdəyişmələr nəticəsində Qaraçöp Elinə aid kəndlərin yerləşməsi hazırki mövqelərə uyğun vəziyyətə gəlmişdir.

Qaraçöp Elinə aid kəndlərin regionda yerdəyişmələrinə vahid proses kimi yanaşdıqda, onun gedişində ancaq Muğanlının vəziyyəti “statik” olmuşdur. Digər kəndlərin yerdəyişmələri də, son nəticədə onların Muğanlının qərb və şərq istiqamətində zəncirvarı birləşmələrilə yekunlaşmışdır.

Qaraçöp Elinin həmin dövrdə ətraf ərazidə yerləşən kiçik Malakan kəndləri (bu kəndlər sonradan başqa ərazilərə köç etmişlər) ilə birlikdə əhatə olunduğu kənd icması də “İoro Muğanlı” adlandırılmışdır. Rusiya İmperiyası dağıldıqdan sonra “İoro Muğanlı”nın mövcudluğu da sona yetmişdir. Lakin Qaraçöpü bütünlüklə əhatə edən icmaya qeyd edilən adın verilməsi izsiz də ötüşməmişdir. Gürcüstanın türk əsilli olmayan sakinləri günümüzdə də vahid yaşayış məntəqəsi kimi Qaraçöpü Yor Muğanlı adlandırırlar.

Yeni yaşayış məntəqəsi yarandıqdan sonra orada birləşmiş kəndlərin əvvəlki adları işlənilməkdə davam etmişdir. Bu, vahid yaşayış məntəqəsinin böyüklüyü şəraitində insanların yaşayış yerlərini konkret surətdə müəyyən etmələri, səmt bildirmək, habelə yerli inzibatı və təsərrüfat idarəçiliyinin təşkilində istifadə baxımından zəruri idi. İnsanların yaşayış yerinə mənsubluğunun identifikasıyası sarıdan əvvəlki adlar kənddaxili təmaslarda istifadə edilmişdir.

İlk dövrdən başlayaraq kənarda hər bir sakin kataykonim kimi, başqa sözlə, özünün məkan mənsubluğu kodu olaraq, ancaq “qaraçoplü”nü qəbul edir. Vahid yaşayış məntəqəsində birləşmə sakinlərin birlik, təəssübkeşlik, həmrəylik hisslərini gücləndirmişdir. Eyni zamanda, qüvvələri birləşdirməklə infrastrukturun formalaşdırılması üçün imkan açılmışdır. Birgə tədbirlərin təşkili ilə kəndin su təminatı üçün İori çayından təxminən 15 km uzunluğunda qolun ayrılması, su dəyirmanlarının qurulması, suvarma kanalları şəbəkəsinin yaradılması mümkün olmuşdur. Nəticədə, Qaraçöpdə təsərrüfat fəaliyyəti dircəlmiş, heyvandarlıqla bərabər, bitkiçilik sahələrinin inkişafı da sürətlənmişdir. Bundan əvvəl zəhmətsevər qaraçöplülər çətinliklərə sinə gərərək, iqlim şərtləri çox da əlverişli olmayan və bununla əlaqədar olaraq özlərinin Ağlağan adlandırdıqları dumanlı, yağışlı dağ sahələrini yaylaqlarına çevirmişdirlər.

Birləşmə təmasları genişləndirməklə, həm də yüksək yaradıcılıq yönümlü xalçaçılığın inkişafına təkan vermişdir. Bu sahənin əsas məhsulu olan “Qaraçöp” çeşnisi əl ilə toxunan Qaraçöp xalçaları qlobal bazarda tanınmış brendlər sırasında yer almaqdadır.

1915-ci ildə dərc olunmuş statistika məlumatlarına əsasən, Qaraçöpün vahid yaşayış məntəqəsində birləşmiş hissəsində yaşayanların sayı 4208 nəfər olmuşdur. Əhalinin kəndlər üzrə bölgüsü aşağıdakı kimi idi:

Cədvəl 2. Qaraçöp Elinin vahid yaşayış məntəqəsində birləşmiş hissəsində yaşayan əhalinin kəndlər üzrə bölgüsü

Qaraçop Elində yaşayanların çoxalması yerli sakinlərin sayının təbii artımı ilə yanaşı, yeni köçmələrin hesabına baş vermişdir. Əraziyə Tiflis Quberniyasının digər qəzalarından, habelə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasından ayrı-ayrı ailələr və ailə qrupları halında köçmələr ardıcıl davam etmişdir. 1850-ci illərdən başlayaraq yeni gələnlər ərazidə artıq formalaşmış olan kəndlərdə məskunlamışlar. 1910-cu illərdə kəndlərin sırasına Baldoy da daxil olmuşdur. Baldoy Düzəyrəmin qərb tərəfində ona bitişik ərazidə yerləşmişdir.

Tarixən Qaraçöp Elinə köçürülənlərin hamısı Xəzinə torpaqlarında yerləşdirilmişdir. Rusiya İmperiyasında bütün əhali sosial statusuna görə xəzinə kəndlisinə aid olmuşdur. Statistika məlumatlarına əsasən, Qaraçöp Elində yüksək çinli insanlar - mülkədar, bəy, ağa (rus: дворяне и высшее мусулманское сословия) olmamışdır. Qarçöpdə dünyaya göz açıb böyüyənlər bu məkanda xüsusi imtiyazlı sosial təbəqəyə aid olan insanlarla qarşılaşmamışlar. Belə mühit, şübhəsiz ki, qaraçöplülərin xarakterlərinin formalaşmasına öz təsirini göstərmişdir.

Qaraçöp Elində məskunlaşmanın ilkin qaynağını Borçalı və Gəncə-Qazax bölgələri təşkil etsə də, müəyyən zaman kəsiyində qaynayıb-qarışma nəticəsində burada sosial bir bütünlük ortaya çıxmışdır.

Bilindiyi kimi, coğrafi mühit böyük və kiçikliyindən asılı olmayaraq etnik və sosial qrupların sosial-psixoloji simasına, ruh halına təsir göstərir. Qaraçöpun nisbətən sərt iqlim şəraiti, su ilə təminatının məhdudluğu sakinlərdə dözümlülüyü, iqtisadi qənaətçiliyi aşılamışdır. Yerli iqtisadiyyat isə böyük ölçüdə heyvandarlığa əsaslanmışdır. Bu sahədə məşğul olan əhalinin böyük qismi yayda otla zəngin olan yaylaqlara köçmüş, payızın sonunda-qış yaxınlaşdıqda “aran” və ya “oba” (“ova”) dedikləri kəndə - daimi yerləşmə məntəqəsinə dönmüşlər. Bütün bunlar kənd sakinlərinin çətin həyat şəraitində yaşama qabiliyyətini gücləndirmişdir.

Yaşam və fəaliyyət mühitində xüsusiyyətlərin də təsiri ilə bağlı qaraçoplülərdə yüksək yurdsevərlik və cəsurluq hissləri formalaşmışdır. Xarakterdə bu xüsusiyyətlər zamanında öz obasını qorumaq üçün sakinlərə nizami ordu hissələrinin qarşısına çıxmağa və ciddi müqavimət nümayiş etdirməyə imkan vermişdir.

Keçən yüzilin ortalarına qədər Qaraçöp Elinin xarici aləmə çıxışı bir qədər zəif olub. Bu da yerli sakinlərin canlı danışıq dilinə başqa dillərdən və ləhcələrdən söz axınının qarşısını almışdır. Yerli ləhcə daha çox “milli” mənşəyini qorumuşdur. Görənək və gələnək, məişət həyatı məsələsində də eyni fikir söylənə bilər.

Qaraçöp toponiminin mənşəyinin bölgənin landşaft xüsusiyyətləri ilə bağlı olduğu daha çox ehtimal ediləndir. Qaraçöp Elinin yer aldığı quraq iqlimli çöllük ərazilərin florasında quruduqdan sonra çöp halını alan bitkilərin, habelə qaratikan kollarının nisbətən geniş yayılması yeni məskunlaşdırılan yurd yerinə sakinlər tərəfindən “Qaraçöp” adının verilməsi (və ya qaraçöplülərlə əlaqədə olan soydaşlar tərəfindən belə adlandırılması) türkəsilli insanların toponim yaradıcılığı ənənələrindən doğan məntiqə uyğun hesab edilməlidir. “Qaraçöp” həm də tarixən regionda Azərbaycan türklərinin yaşadıqları ayrı-ayrı kəndlərin kompakt yerləşdiyi məkanlara verilmiş “Qarağac” (“Qara ağac”) və “Qarayazı” adları ilə həmahəng idi. Bu baxımdan yeni toponimin yaranması ərazidə türkdilli əhalinin əvvəlki dövrlərdəki toponim formalaşdırma praktikasına uyğun olmuşdur. “Qaraçöp” sözü sonradan bu məkanla bağlı təxəllüs, soyad, məhsul brendi, şirkət adları kimi istifadə edilməyə başlamışdır.

Qaraçöp Elinin kənd adları əsasən buraya köçənlər tərəfindən “gətirilmişdir”. Gələcək qaraçöplülər yeni bölgəyə bütöv kəndlər halında köç etməmişlər. Əvvəlki yaşayış yerində olan ayrı-ayrı kəndlərdən müəyyən sayda ailələr qrup halında gəlmişlər. Yeni ərazidə 2-3 qrupu birləşdirməklə kəndlər formalaşdırılmışdır. Bu kəndlərə Rusiya İmperiyası daxilində əhalinin köçürülmələri ilə bağlı yaranan yeni yaşayış məntəqələrinə adların verilməsi ənənəsinə əməl edilməsi tələbi nəzərə alınmaqla, bir qayda olaraq, köçürülən ailələrin sayca üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki yaşayış yerindəki kəndin adı verilmiş və ya buna cəhd edilmişdir.

Ləmbəli, Keşəli, Tüllər, Muğanlı adlarını Borçalının eyniadlı kəndlərindən köçürülənlər yeni ərazidə məskunlaşdıqları yaşayış məntəqələrinə vermişlər. Qaraçöp məskunlaşmasından sonrakı illərdə bu oykonimlər Borcalıda və Sığınaq qəzasında paralel mövcud olmuşlar.

Muğanlını coğrafı baxımdan nisbətən yaxın məsafədə yerləşən Tiflis qəzasının Muğanlı (ilk dövrdə “Qavrı-Muğanlı” - rusca sənədlərdə “Кабри-Муганло” adlanır) eyniadlı kəndindən fərqləndirmək üçün bu kəndin adı sonrakı dövrlərdə həm də İoro Muğanlı (rusca: Иоро Муганло) kimi yazılmışdır.

Yeni yaşayış məntəqəsində müxtəlif kəndlərdən köçürülən ailələrdən hər hansı birinin sayca mütləq üstünlük qazanmadığı halda ad verilmədə mübahisələr yaranmışdır. Belə mübahisələrin həlli ya son nəticədə kəndin bölünməsi (Tüllər və Keşəlinin ayrılmasında olduğu kimi), ya da yeni məskunlaşma yerinə müxtəlif kəndlərdən köçürülən ailələr ayrı-ayrılıqda az sayda olduğu halda yeni yaşayış məntəqəsinə məskunlaşma məkanı ilə bağlı adın verilməsi (belə yanaşma da Rusiya İmperiyasında formalaşmış müvafiq ənənədən irəli gəlirdi) yolu ilə həll edilmişdir. “Düzəyrəm”, “Çiçmatian” və “Baldoy” adları ikinci qayda ilə yaranmışdır.

İlk dövrlərdə, daha doğrusu, 1840-cı illərdə bugünkü Düzəyrəmin sələfi kimi yaranan kənddə ailələrin sayının az olması (ailələrin sayına dair ilk məlumatların dərc edildiyi 1891-ci ildə kənd 18 ev təsərrüfatından ibarət olmuşdur) və onların müxtəlif yerlərdən gəlməsi ( bu, həmin dövrdə kənddə müsəlman dininin hər iki məzhəbinə məxsus insanların yaşamasından aydın olur) şəraitində əvvəlki yaşayış yerlərindən hər hansı birinin adının saxlanılması iddiasının reallaşdırılmasında çətinlik yaranmışdır. Son nəticədə, kəndə fərqli adın verilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Kənd əvvəlcə yerləşdiyi ərazi ilə bağlı Aqram (rus: Аграмъ, gürcü: აგრამ, აგრამა, azərb. türkçəsi: Əyrəm) adlandırılmışdır. Kənd Kaçereti istiqamətində yerini dəyişdirdikdən sonra sakinlər əvvəlki adın (o dövrdə artıq sakinlərin və digər qaraçöplülərin ləhcəsində formalaşmış “Əyrəm” deyilişi özünə doğmalıq qazanmışdır) saxlanmasına çalışmışlar. Lakin yeni məskunlaşma ərazisi yaxınlığında dikdə, dağ üstündə Aqram - Darsieti (აგრამ-დარჩიეთი, günümüzdə Darsieti - დარჩიეთი adlanır) kəndi yerləşirdi. Eyni inzibati ərazi bölgəsi daxilində bir-birinə nisbətən yaxın məsafədə olan kəndlərin adlarında uyğunluğun yaratdığı rahatsızlığı nəzərə alaraq Aqramı həmin ərazidə 1820-ci illərdə yaradılmış olan poçt stansiyası və poçt həyətinin adı ilə Domfalo (gürcü: “დომფალო”) adlandırmaq təşəbbüsü olmuş, sənədlərdə bu adın işlədilməsinə də başlanılmışdır. Lakin həmin ad sakinlər tərəfindən qəbul edilməmişdir. Aqram-Darsietidən fərqli olaraq Aqram-Əyrəm bölgənin düzənlik ərazisində yerləşirdı. Sonrakı illərdə kənd lokal relyef xüsusiyyətinin azərbaycanca əlavəsi ilə Düzəyrəm (rusdilli yazılı mənbələrdə “Дузаграмъ”) adlandırılmışdır. “Düzəyrəm” qaraçöplülərin oykonim yaradıcılığının ilk məhsuludur.

Çiçmatian və Baldoy kənd adları da oxşar qayda ilə qəbul edilmişdir. İlk dövrlərdə Çiçmatian həm də Qaraman adlandırılmışdır. Lakin kənddə məskunlaşan Qaraman türkəsilli tayfasına aid ailələrin sayca üstünlük qazana bilməməsi son nəticədə yaşayış məntəqəsinə lokal ərazi ilə bağlı Çiçmatian adının verilməsinə gətirib çıxarmışdır. Çiçmatian (წიწმატიანი) gürcücədən türkcəyə su tərəsinin yayıldığı, bitdiyi ərazi kimi tərcümə olunur. Bu bitki İorinin bölgəyə aid yatağında geniş yayılmışdır. Vahid yaşayış məntəqəsində birləşdikdən sonra qaraçöplülər Çiçmatianı həmin dövrdə Borçalıdan buraya köçürülən “Qarabağlı” nəslindən olan ailələrin təşəbbüsü ilə Qarabağlı adlandırmışlar. Günümüzdə “Çiçmatian” ad olaraq ancaq formal səviyyədə rəsmi dövlət sənədlərdə istifadə olunur.

Gələcək baldoylular Qaraçöpə köçməmişdən öncə o dövrdə Tiflis Qəzasında İorinin yuxarı axarında, Baldo (პალდო) ərazisində kiçik Baldo dərəsi (პალდოსხევი) çayı yaxınlığında məskunlaşmışlar. Bu ad Azərbaycan türkcəsinə uyğun “Baldoy” forması almış və sonradan sakinlərlə birlikdə Qaraçöpə “transfer edilmişdir”. Hazırda Baldoyun əvvəllər yerləşmiş olduğu məkanda gürcü əhalinin yaşadığı Baldo (პალდო) yaşayış məntəqəsi varlığını sürdürməkdədir. 2002-ci ildə sakinlərinin sayı 25 nəfər olmuşdur.

Qazlar oykonimi nəsil adı bazasında yaranmışdır. Bu, müvafiq nəslə (“Qazılar”a) aid ailələrin Qaraçöpün birləşmiş yaşayış məntəqəsindən məkanca aralı məsafədə məskunlaşması ilə bağlı olmuşdur.

Beləliklə, Tüllər, Ləmbəli, Keşəli və Muğanlı qaraçöplülərin köç etdikləri məkanlardan “gətirilmə”, Çiçmatian, habelə Baldoy (azərbaycancaya müəyyən uyğunlaşdırma aparılmaqla) yeni ərazidə qəbul edilmə, Qaraçöp, Düzəyrəm, Yor Muğanlı yeni yaşayış məkanında formalaşdırılmış oykonimlərdir. Qazlar oykonim statusunu Qaraçöpdə qazanmışdır. Qafqazda öncə belə oykonim mövcud olmamışdır.

Qaraçöp. https://az.wikipedia.org/wiki/Qara%C3%A7%C3%B6p

Zemo Ləmbəli (Qaraçöp); https://az.wikipedia.org/wiki/Zemo_L%C9%99mb%C9%99li_(Qara%C3%A7%C3%B6p)

Qarabağlı (Qaraçöp); https://az.wikipedia.org/wiki/Qaraba%C4%9Fl%C4%B1_(Qara%C3%A7%C3%B6p)

Muğanlı (Qaraçöp); https://az.wikipedia.org/wiki/Mu%C4%9Fanl%C4%B1_(Qara%C3%A7%C3%B6p)

Keşəli (Qaraçöp); https://az.wikipedia.org/wiki/Ke%C5%9F%C9%99li_(Qara%C3%A7%C3%B6p)

1. ↑ . 2024-04-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
2. . 2020-12-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
3. Алиева И. . Баку, 2009. 2024-04-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
4. ↑ . 2020-10-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
5. ↑ . 2024-04-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
6. .
7. Гильденштедт, Иоганн Антон. . 2019-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
8. ↑ . 2024-04-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-30.
9. ↑ . 2024-04-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-30.
10. . 2021-10-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
11. ↑ . 2021-06-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-30.
12. ↑ .
13. ↑ . 2018-11-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
14. "Qaraçöp xalçaları – Vikipediya". 2023-01-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-08.
15. . 2024-04-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-25.
16. Qaraçöp. Ensklopedik toplu, 20/879. “Qanun” nəşriyyatı. 2019.