Qala kəndinin adı bilavasitə «qala» ilə əlaqədardır. Toponimin ilk baxışda belə sadə izahı bir tərəfdən tarixi-arxeoloji faktlara, digər tərəfdən isə xalq etimalogiyasına əsaslanır. Yerli yaşlı sakinlərin bəzisi kəndin adını «mühafizə olunan yer» kimi mənalandırır, başqa sözlə alınmaz, məğlubedilməz yer, kənd. Digər qism isə sözün məhz birbaşa mənası ilə, yəni «qala» ilə əlaqələndirir.

Tarixi dəlillər ikinci gümanı daha çox təsdiqləyir. Belə ki, burada XIV və XVII əsrin birinci yarısında inşa olunmuş qala istehkam və müşahidə qalaça tikililəri həmin ehtimalı həqiqət kimi qəbul etməyə üstünlük verir. Qeyd edək ki, XIV əsrə məxsus bu qala kəndin ən hündür yerində qaya üzərində inşa edilib. Paralel elmi tutuşdurmalar göstərir ki, bu qala konstruktiv memarlıq, həmçinin inşaat xüsusiyyətlərinə görə Mərdəkan, Şağan, Ramana və s. kəndlərdəki dördkünc qalalar tipinə aiddir. Yaşlı sakinlərin dediyinə görə, qalanın dibində zirzəmiyə oxşar yer olubmuş; guya burada təhlükə vaxtı 1000-1500 yaxın adam mühafizə oluna bilib. Bu dəqiq olmasa da Qalanın qalası əzəmətli olub. Sonradan qala dağıldığı üçün XVII əsrdə qala daşlarından bürclərdən birinin yerində məscid tikilib. Həyətində yeraltı yollar, kommunikasiya sistemləri aşkarlanıb. Kənd əhalisi ətrafdan XIV-XV əsrlərə məxsus mis pullar tapıb. Nadir şahın ruslarla müharibə apardığı dövrdə kənddə tikilmiş müşahidə qalasının yeri indi məlum deyil. Çox güman ki, o dairəvi formada olub. Yeri gəlmişkən, XVII əsrin ikinci yarısına kimi mənbələrdə kənd Nadiri-Qala adlanıb.

Qalada ən qədim yaşayış məskəni tunc dövrünə aiddir. İlk tapıntılar kəndin cənub hissəsində əldə edilib. Burada müxtəlif daş tikili qalıqları, saxsı qırıntıları və üzərində rəsmlər olan daşlarla zəngin qədim yaşayış məskəni aşkar edilib. Ümumiyyətlə Qala kəndində və ona bitişik olan ərazidə 215 memarlıq və arxeoloji abidə mövcuddur. Burada e.ə. III minilliyə aid tarixi mühit qorunub saxlanılır. Qala kəndinin ərazisində e.ə III minillikdən XX əsrə qədər tarixi əhəmiyyət daşıyan memarlıq abidələri — 5 məscid, 3 hamam, 4 ovdan, yaşayış evləri, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, sərdabələr, məqbərələr, kurqanlar, qəsrin qalıqları və s. mövcuddur. Beş min illik tarixə malik olan Qala kəndində bir neçə məhəllə olub. Bunlardan Tərəkəmə, Balaverdi, Hacı Ramazan, Çəmbərəkənd bu günədək qalıb.

Maraq doğuran qədim abidələrdən biri də qavaldaşdır. Quru yüngül bir daşla qaya üzərinə toxunan kimi maraqlı səslər, qəribə bir zümzümə ətrafa yayılır. Maraqlıdır ki, Qobustan qayalıqlarında eradan əvvəlki dövrə təsadüf edilən qayaüstü təsvirlər, yeni daş Tunc dövrünə aid mağaralar Abşeronun şərqində Qala kəndi yaxınlığında Ağdaş düzü, Xaşaxuna və Dübəndi ərazisindəki arxeoloji qazıntılar zamanı da üzə çıxıb. Ən qədim yaşayış formalarından biri də «samanlıq»lar idi. Onlardan il bundan əvvəl qədim yaşayış məskəni kimi istifadə edilib. Abşeronda meşə olmadığından bu cür yaşayış məskənləri əhəng daşından tikilib. Sonradan cəmiyyət inkişaf etdikcə samanlıqlardan tövlə, bəzən də taxıl anbarı kimi istifadə olunmağa başlayıb. Əslində, bu cür samanlıqların bir hissəsi yerin altında olmaqla ikihissəli inşa edilərdi. Aşağı enmək üçün pilləkənlər qoyulurdu. Dam örtüyü daşların səliqə ilə yığılmasından ibarət idi. Daşların arasına isə gil çəkilirdi.

Qala kəndində üç hamam mövcud olub: «Şor hamamı», «Qum hamamı» və «Bayraməli hamamı». «Şor hamamı» kəndin cənub hissəsində, Duz gölünün yaxınlığında yerləşib. Göldən ora su da çəkilib. Bu hamamın suyu duzlu olduğundan daha çox müalicəvi əhəmiyyət daşıyıb. Hamam dağılsa da, özülü bu günədək qalıb. Digər hamamlardan biri də «Qum hamamı»dır. Uzun müddət torpaq altında qalsa da, bərpa edilib. XII-XIV əsrlər memarlıq quruluşuna malik olan bu hamamda istirahət otaqları da olub. İstiliyin saxlanması üçün hamamın yer səthindən iki metr aşağıda yerləşib. Hamamın arxasında qazanxanası yerləşir. Divarların içi və döşəmənin altı ilə saxsı borular vasitəsilə keçən isti su hamamı qızdırıb. Səkkiz otaqdan ibarət olan hamamda xüsusi taxçalar da quraşdırılıb. Buradan təkcə yuyunmaq üçün yox, dincəlmək üçün də istifadə edilibmiş. Hətta müxtəlif görüşlər keçirilib, ticarət məsələləri araşdırılıb və s. Otaqların biri isə namaz qılmaq üçün istifadə edilib. Hətta deyirlər ki, türk səyyahı Cəlal Əsəd XIX əsrdə bu barədə belə yazırmış: «Hamamlar müsəlmanlar üçün məscidlər kimi lazımdır». Qala kəndində olan hamamlardan yalnız biri bu günədək fəaliyyət göstərir. «Bayraməli hamamı» adlanan bu tarixi abidənin giriş hissəsindəki epiqrofik yazıda tikilinin 1881-ci ildə Bayraməli adlı şəxs tərəfindən təmir edildiyi göstərilir. Kompleksin darvazalarından tutmuş ən son nöqtəsinə, eləcə də hasarına qədər hər bir elementdə, eksponatda diqqətçəkən əşyalarda bir qədimlik əks olunur. Müxtəlif mis qablar, dəridən hazırlanmış məişət əşyaları, evlərin döşənməsi, pilləkənlərin forması, eyvanlar, faytonlar, küplər, saxsı qablar, keramik əşyalar, araba, araba təkərləri, su quyuları, bir sözlə, burada nə varsa, hamısı qədim dünyanın bəxşişləridir. Muzeyi gəzərkən diqqəti həm də qayaüstü təsvirlərdə nöqtəli, həndəsi, xonça görünüşlü nişanlar çəkir. Bundan əlavə eramızdan əvvəl III minilliyin II yarısı — II minilliyin I yarısına qədərki dövrü əhatə edən qədim kurqanlar, qəbir daşları, yaşayış məskənləri, ibadət yerləri və bir sıra digər maddi-mədəniyyət nümunələrini görmək olar.

Abşeron yarımadasında tapılmış, e.ə. III-II minilliklərdən başlayaraq eramızın orta əsrlərinə qədərki tarixi əhatə edən qayaüstü rəsmlər öz mövzu və süjetlərinə görə çox rəngarəngdir. Burada ov, insanı qurban vermə, müqəddəs nikah və s. səhnələr təsvir olunmuşdur. Ayrı-ayrı təsvirlərdə əsas yer qadın ilahəsinə verilib. O daha əhatəli — ayaq üstə, əlləri göyə qalxmış vəziyyətdə göstərilib. Yarımadanın şərq hissəsinə aid olan ibadət mərkəzlərindən biri olmuş Bəndüstü abidəsində müqəddəs nikah əfsanəsi, heyvanların qurban verilməsi təsvirləri vardır. Qayaüstü təsvirlərdə nöqtəli, həndəsi, xonça görünüşlü nişanlar mühüm yer tutur. Abşeron ərazisində e.ə. III-II minilliyə aid bir sıra kurqanlar vardır. Kompleksin ərazisində onların bir neçəsı nümayiş edilir. Bu kurqanlardan biri «Dübəndi kurqanı» adlanır. Həmin kurqanın əsasını kromlex adlanan halqaşəkilli daş hörgü təşkil edir. Dəfn kamerası kurqanın mərkəzindədir. O cənub-qərb-şimal-şərq xətti üzrə istiqamətlənib, dörd həcmli daş piltədən təşkil olunub.

Kurqanlardan biri də «Türkan kurqanı»dır. Kurqanın hündürlüyü 60 sm, diametri 9 metrdir. Təpə qumlu və daşlıdır, əsas konstruksiya bir cərgədə halqaşəkilli daş hörmədən ibarətdir. Mərkəzdə dörd daş piltədən ibarət və tində quraşdırılmış kamera yerləşir (şaquli). Antropomorf heykəlin hündürlüyü 240 sm, əsası düzbucaqlıdır, eni 80 sm, üz tərəfi qərbə istiqamətlənib. Başı, boynu və sinəsi seçilir. Həmçinin bel nahiyəsində dördkünc formalı deşik vardır. Kurqan e.ə. III minilliyə aid edilir.

Qədim yaşayış məskəni Zirə daş piltələrdən tikilmiş dairəvi planlı tikilidir. Bu məskənin sakinləri heyvandarlıq, balıqçılıq və ovçuluqla məşğul olmuşlar. Ərazinin divarları güclü şimal küləklərindən qorunmaq üçün əhali tərəfindən irihəcmli daş və qayalarla möhkəmləndirilirdi. Bu məskəndə çoxlu sayda saxsı, sümük və daşdan hazırlanmış alətlər aşkar olunmuşdur. Bu məskənin sakinlərinin ideologiyası və dini baxışları daş tikililərin üzərində çoxlu sayda insan, heyvan təsvirləri və astral həndəsi işarələrdə öz əksini tapmışdır. Məskən e.ə. III minilliyin sonu — II minilliyin əvvəllərinə aid edilir. Abşeronun ayrı-ayrı qəbiristanlıqlarında islamaqədərki türk təfəkkürünə xas olan qoç heykəllərə rast gəlinir. Memorial abidələr üzərində Qurandan surələr, qafiyəli sətirlər, yaxud mərhum haqqında şeirlər verilirdi. Abidənin bəzədilməsi üçün daş üzərində oyma, cızma üsulu ilə bəzək açılır və ya heyvan fiquru həkk edilirdi. XIV-XVIII əsrlərə aid olan məzar daşlarının möhtəşəm nümunələrinə hazırda Abşeron kənd qəbiristanlıqlarında rast gəlmək olar.

Bütün ərazisi qoruq olan Qalada 2008-ci ildən açıq səma altında Qala Arxeoloji Etnoqrafik Muzey Kompleksi yaradılıb. Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə yaradılan “Qala arxeoloji və etnoqrafik muzey” kompleksinin layihəsində memarlıq-planlaşdırma və dizayn işlərinin müəllifi və icraçısı Hacıəmi Atakişiyev olmuşdur. Kompleksin ərazisində Abşeron yarımadasında aşkar edilən arxeoloji, memarlıq abidələri toplanılıb və bərpa olunub. Ərazisi 1,2 hektar olan muzey kompleksində Azərbaycanın tarixi incilərini seyr etmək və daha yaxşı anlamaq üçün əlverişli şərait var.

Qədimdə bu kənddə bir sıra sənət sahələri inkişaf edib. Onlardan biri dulusçuluq olub. Dulusçuluqla bağlı Qalada arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş saxsı məmulatlar da bədii cəhətdən çox maraqlıdır. Azərbaycanda dulusçuluq ənənələrində iki növ dulusçu çarxı vardı — əl çarxı və ayaq çarxı. Dulusçunun əsas aləti daraq, dulusçu bıçağı, sim, bel və s. idi. Həmin emalatxananın biri məhz kompleksdə yaradılıb. Eləcə də ağacdan asılmış nehrə, nalbəndin «iş otağı», qədim hanalar, xalça toxunuşu zamanı istifadə olunan alətlər — həvə, kirgit, qayçı, qarmaqlı bıçaq diqqət çəkir. Burada aşkarlanmış qədim evlərin hamısının yanında at-dəvə bağlamağa halqalı daş var. Eləcə də Şor gölün ətrafında tapılmış müxtəlif ölçülü dəyirman daşları da kompleksin dəyərli eksponatlarındandır.

Qala kəndinin əhalisi üçün ənənəvi təsərrüfat sahələrindən biri həmişə heyvandarlıq, xüsusilə də qoyunçuluq olub. Xüsusi bəslənmiş cins qala qoyunları çox məşhur olub. Əhali at və dəvə saxlayıb. Burada keçirilən at yarışlarına tamaşa etmək üçün tamaşaçılar uzaq məsafələr qət edirmiş.

Qala Abşeron yarımadasının şimal-şərqində yerləşir. Türkan, Şüvəlan və Qala gölü ilə əhatələnib. Sahil yaşayış məntəqələrinə nisbətən yayda havası isti və quru təsir bağışlayır, qəsəbənin ərazisi gilli-qara-sərt torpaqla örtülüb. Ərazinin yaşıllığı və bitki örtüyü çox zəifdir. Bir sıra Abşeron kəndləri kimi Qala da duz gölü ilə məşhur olub. Qala duzu öz ağlığına və tamına görə ən keyfiyyətlilərdən sayılıb. Camaat duzu çuvallara dolduraraq satmaq üçün Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə aparıb. Duz ilə əlaqədar camaat arasında belə bir əfsanə də yayılıb. Guya yerli xan qazanc məqsədilə şoru icarəyə vermək niyyətinə düşür. Lakin bu zaman şorun üstünü qan ləkəsi örtür. Bunu görən xan niyyətindən əl çəkir. Ona görə də əhali əvvəlki kimi heç bir ödəniş vermədən həmin duzdan istifadə edir.

1859-1864-cü ilə olan məlumata əsasən Bakı quberniyasının Bakı qəzasının Qala kəndində 424 evdə 1066 nəfəri kişilər, 1014 nəfəri qadınlar olmaqla 2080 nəfər isə Azərbaycan tatarı yaşayırdı.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsinin 1 yanvar 2018-ci il tarixinə olan rəsmi məlumatına əsasən Qala qəsəbəsinin 4716 nəfər əhalisi vardır.

• Almas İldırım - Azərbaycanın mühacir şairi
• Arif Hüseynov - Azərbaycanın xalq rəssamı
• - Memar və "Azərbaycan Reklamçılar İttifaqı” İctimai Birliyinin fəxri sədri
• Muxtar Maniyev - Azərbaycanın xalq artisti, görkəmli aktyor

Əsasən maldarlıq və əkinçilik.