Xəzər dənizi ilə Qara dəniz arasında, Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının hər iki tərəfində yaşayan xalqların, onların yaratdıqları cəmiyyət və dövlətlərin ən qədim çağlardan bizim günlərə qədərki inkişaf mərhələlərini öyrənir. Kursun başlıca məqsədlərinə qədim zamanlardan üzü bəri Qafqazda baş vermiş ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, etnik dəyişikliklərin təhlil edilməsi, Qafqaz xalqlarının bir-biri ilə, yaxın və uzaq qonşuları ilə qarşılıqlı münasibətlərinin araşdırılması aiddir. Qafqaza yadelli hücümları və onlara qarşı regionun yerli tayfa və xalqlarının uzun əsrlər boyu apardıqları qəhrəmanlıq mübarizəsi, həmçinin bölgə xalqlarının qədim, özünəməxsus və çox zəngin mədəni irsi haqqında məlumat verilməsi də mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur.

Qafqaz terminin etimologiyası haqqında müxtəlif fikir və fərziyyələr mövcuddur. Geniş yayılmış bir mülahizəyə görə, Qafqaz ifadəsi Qara dənizdən cənubda yaşamış het tayfalarından birinin – kas (qaz) tayfasının adı ilə bağlıdır. Görkəmli Azərbaycan tarixçisi A.Bakıxanova görə, Qafqaz adı Qaf dağı və Qaspi adlı tayfanın adından alınmışdır. Bizim fikrimizcə, Qafqaz termininin bu cür şərhi daha ağlabatandır. Çünki, “qaf” və “qaz” kompenentləri daha öncədən, uzun müddət ərzində ayrı-ayrılıqda işlənmiş və bu regionun bir hissəsini ifadə etmişdir. Qaf (kap, kav) türk dillərində baş, dağ, hündür yer mənasını bildirir. Günümüzdə Türkiyə türkləri “kafa” – baş, Azərbaycan türkləri “qafa tası” – kəllə sümüyü ifadələri işlətməkdədirlər. “Qaf ” ayrılıqda dağ mənasında orta əsr qaynaqlarında işlədilibdir. III əsrə aid Suriya qaynağı Sasani şahənşahı I Şapura tabe olan ölkələri sadalayarkən Aturpat Ermənistanı, İberiya, Albaniya və Balasakanın adlarını çəkir və ərazisinin Kap (Qafqaz – Q.Ə) dağına və Alban qapılarına qədər uzandığını göstərir. Son orta əsrlərə aid “Koroğlu”” dastanında Aşıq Cunun Koroğlunun “Haradan gəlmisən?” sualına “Qafın (dağın – Q.Ə.) o biri tərəfindən” – cavabını vermişdir. Qaz (kaz, kas) adı ilə e.ə II minilliyin əvvəlində Xəzər dənizinin cənub - qərb sahili boyunda yaşamış kassi tayfalarının adı ilə bağlıdır. Mixi kitabələrdə bu tayfaların İkiçayarasına köçmələri və 500 ilə qədər orada hökmranlıq etmələri haqqında xeyli sayda məlumat vardır. Kassilərin bir hissəsi isə Qafqazın cənub-sərq bölgələrində yaşamını davam etdirmişё sonrakı yüzilliklərdə şimala və qərbə doğru daha geniş əraziyə yayılmışlar. E.ə. I minilliyin ortalarından Şərqi Qafqazda kaspilərin yaşaması, Kaspiana ölkəsi, Kaspi dənizi haqqında yazılı mənbələrdə çeşidli məlumat qalmışdır. Müasir Gürcüstanda Kaspi şəhərinin. Cənubi Azərbaycanda Qəzvin (Kaz – vin) şəhərinin adları bu tayfaların yayıldığı nəhəng areal haqqında təsəvvür yaradır. Qədim yunan dramarturqu Esxil “Zəncirlənmiş Proemetey” əsərində ilk dəfə Kavkaz (Qafqaz) dağları ifadəsini işlətmişdir. O, Qafqazı “bütün dağların hökmdarı”adlandırmış və onun “dünyanın qurtaracağında, vəhşi skiflərin çölü” yaxınlığında yerləşdiyini, uca dağlar silsiləsindən ibarət olduğunu, orada “amazonkalar qoşunu”nun varlığını, həmin yerlərdən solda “dəmirçi xaliblər”in yaşadığını qeyd etmişdir. Esxilin ardınca digər antik müəlliflər də Qara dənizdən şərqdəki dağları və bütün regionu Qafqaz adlandırmışlar. Orta əsr ərəb coğrafiyaşünasları da daha çox Qafqaz ifadəsini işlətməyə üstünlük vermiş və beləcə Qafqaz bu regionun adı kimi qəti möhkəmlənmişdir.

Qafqaz tarixi-coğrafi baxımdan şərqdə Xəzər dənizi, qərbdə Qara və Azov dənizləri ilə, şimalda Kuma-Manıç çökəkliyi ilə hüdudlanır, cənubda isə Urmiya və Van göllərinə qədərki ərazini əhatə edir. Ümumi sahəsi 600 min km2-dən artıqdır. Taman yarımadasından Dərbəndə kimi uzanan Böyük Qafqaz dağları silsiləsi Qafqaz regionunu iki yerə – Şimali Qafqaza və Cənubi Qafqaza ayırır. Rusiya, Sovet tarixşünaslığında qəsdən bu bölgü qabardılmış, Şimali Qafqaz və Cənubi Qafqaz ayrıca, tamamilə fərqli bölgələr kimi təqdim edilmiş, onlar arasındakı tarixi, etnik, siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin əhəmiyyəti isə əksinə, kiçildilmişdir. Bundan güdülən məqsəd Rusiyanın Şimali Qafqazda yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətinə, yerli xalqlara qarşı zorakılıq aktlarına qarşı Cənubi Qafqaz xalqarının etiraz etmələrini önləməkdir. Sovet tarixşünaslığında həmçinin Qafqazın cənub hüdudları təhrif edilmiş və Sovet İttifaqının Türkiyə və İranla dövlət sərhəddi həm də Qafqazın cənub qurtaracağı kimi təqdim edilmişdir. Əslində isə tarixi və coğrafi baxımdan Qafqaz regionunun cənub hüdudlarının cənubda Urmiya gölündən cənuba, cənub-qərbdə Van gölünə qədər uzandığını qəbul etmək lazımdır. Məhz belə yanaşma Qafqaz regionunda minilliklər boyu cərəyan etmiş siyasi prosesləri, xüsusən də qədim və orta yüzilliklərdə mövcud olmuş siyasi qurumları, baş vermiş tarixi hadisələri bütöv bir tam kimi anlamağa kömək edir.

Hazırda Qafqaz regionunda böyüklü-kiçikli 50-dən çox xalq və etnik qrup yaşayır ki, onlar da 3 böyük dil ailəsinə mənsubdurlar: Altay dil ailəsi – buraya azərbaycanlılar, qumuqlar, qaraçaylılar,balkarlar, noqaylar, tatarlar, türkmənlər aiddirlər. Bu dil ailəsinə mənsub xalqların çoxu, o cümlədən azərbaycanlılar çox qədim çağlardan Qafqazda davamlı yaşamaqdadırlar. Qafqaz dil ailəsi – buraya Kartvel (gürcü, acar, meqrel, svan, laz, xevsur, tuşin, pşav, gürcü dağlıları), Abxaz-adıgey (kabardin, adıgey, abxaz, çərkəz, abazin), Nax (çeçen, inquş), Dagıstan qrupları aiddirlər. Dağıstan qrupuna 30-a qədər xalq: avarlar, darginlər, laklar, qaytaqlar, ləzgilər və azsaylı etnoslar, o cümlədən rutullular, tabasaranlılılar, andilər, arçilər, aqullar, axvaxtsilər, beytinlər, qünziblər, didoylar, saxurlar, xınalıqlılar, buduqlar və digərləri daxildirlər. Qafqaz dil ailəsinə aid xalqlar da regionun avtoxton əhalisi hesab edilirlər. Hind-Avropa dil ailəsinə mənsub xalqlar Qafqaza sonrakı tarixi dövrlərdə köçmüşlər. Bunlara rus, Ukrayna, erməni, osetin, kürd xalqları, tat, talış, dag yəhudiləri və s. etnik qruplar aiddirlər.

Müasir dövrdə Qafqazda 3 müstəqil dövlət mövcuddur. Bunlara Cənubi Qafqazda yerləşən Azərbaycan Respublikası (sahəsi 86,6 min kv. km., əhalisi 8730 min (2009-cu ilin başlanğıcı)), Gürcüstan Respublikası (sahəsi 69,7 min kv. km., əhalisi 4630 min (2008-ci ilin başlanğıcı)) və Ermənistan Respublikası (sahəsi 29,8 min kv. km., əhalisi 3238 min (2009-cu ilin başlanğıcı)) aiddir. Şimali Qafqazda isə Rusiya Federasiyasına daxil olan muxtar respublikalar: Dağıstan (sahəsi 50,3 min kv. km., əhalisi 2687 min (2008-ci ilin başlanğıcı)), Çeçenistan (sahəsi 15,3 min kv. km., əhalisi 865,1 min (2008-ci ilin başlanğıcı)), İnquşetiya (sahəsi 4,0 min kv. km., əhalisi 499,5 min (2008-ci ilin başlanğıcı)), Şimali Osetiya - Alaniya (sahəsi 8,0 min kv.km., əhalisi 704,4 min (2005-ci ilin başlanğıcı)), Kabarda-Balkar (sahəsi 12,5 min kv. km., əhalisi 896,9 min (2005-ci ilin başlanğıcı)), Qaraçay-Çərkəz (sahəsi 14,1 min kv. km., əhalisi 434,5 min (2005-ci ilin başlanğıcı)), Adıgey (sahəsi 7,6 min kv. km., əhalisi 444,1 min (2005-ci ilin başlanğıcı)), həmçinin Krasnodar diyarı (sahəsi 75,5 min kv. km., əhalisi 5121 min (2008-ci ilin başlanğıcı)) və Stavropol diyarı (sahəsi 66,1 min kv. km., əhalisi 2705 min (2008-ci ilin başlanğıcı)) mövcuddur. Qafqaz Şərqlə Qərb, Şimal ilə Cənub arasında yerləşən nəhəng körpü, yolların qovuşduğu mühüm geostrateji, geopolitik əhəmiyyətə malik bölgə kimi ən qədim zamanlardan dünyada baş verən sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi və etnik proseslərdə fəal rol oynamışdır. Ona görə də, Qafqaz tarixinin həm ayrı-ayrı problemlərinin araşdırılması, həm də kursun özünün bütövlükdə və tam şəkildə öyrənilməsi və tədris edilməsi Ümumdünya tarixinin tərkib hissəsi kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu, ilk növbədə onunla əlaqədardır ki, Dünya tarixinin qədim dövrə və orta yüzilliklərə aid əsas hadisələrinin əhəmiyyətli bir hissəsi Qafqaz bölgəsində baş vermiş və ya onunla bağlı olmuşdur. Məsələn, Qədim dünya tarixinin: kuti, lullubi, kassi və hurri tayfalarının İkiçayarası (Mesopotamiya) ilə əlaqələri, Assuriya və Urartu dövlətlərinin işğalçı yürüşləri, kimmer, iskit və sak axınları, Midiya və Əhəməni imperiyalarının yaranması, Yunan-İran müharibələri, Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüşü, Selevki-Parfiya və Roma-Parfiya müharibələri, Böyük ipək yolu üzərindəki ölkələrin iqtisadi və mədəni əlaqələri və s. bu kimi problemləri yalnız Qafqaz tarixi ilə sıx bağlı şəkildə araşdırıldıqda bitkin mənzərə yaradıla bilər. Həmçinin Orta əsrlər tarixinin Sasani, Bizans, Ərəb xilafəti, Xəzər xaqanlığı, Elxani, Qızıl Ordu, Osmanlı və Səfəvi dövlətlərinin yaranması və genişlənməsi, Sasani-Bizans, Ərəb-Xəzər, Elxani-Qızıl Ordu, Səfəvi-Osmanlı müharibələri bilavasitə Qafqazla bağlıdır. Həmçinin feodal münasibətlərinin yaranması və xüsusiyyətləri, Xristianlığın və İslamın yayılması, dinin mənəvi dəyərlərin formalaşmasına, mədəni inkişafa təsiri, Müsəlman İntibahı kimi problemlərinin şərhi zamanı Qafqaz tarixinə müraciət edilmədən keçinmək mümkün deyildir. Qafqazda baş verən proseslərin araşdırılmasının əhəmiyyətini artıran digər önəmli cəhət Azərbaycanın bu bölgədə yerləşməsindən qaynaqlanır. Çünki qonşu ölkələrdə və bilavasitə Qafqaz diyarında baş verən ictimai-siyasi və etnik prosesləri aydınlaşdırmadan, Vətən tarixinin bir çox problemlərini tam obyektiv şərh etmək çətindir. Xüsusən də, qədim və orta əsrlərdə Qafqaz xalqlarının həyatında ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuş hadisələri bütöv bir tam halında, kompleks şəkildə araşdırmadan, gerçək tarixi bərpa etmək, sadəcə olaraq, mümkün deyildir. Qafqaz tarixinin öyrənilməsini aktual edən problelmlərindən biri də bölgənin köklü sakinlərinin, buradakı qədim mədəniyyətin yaradıcılarının etnik mənsubiyyətinin müəyyən edilməsidir. Bu baxımdan, Qafqazda məskunlaşmış ən qədim tayfalar və tayfa birlikləri, bölgədə yüzilliklər boyunca baş vermiş etnik proseslər haqqında araşdırmaların böyük elmi əhəmiyyəti vardır. Məhz bu araşdırmalar müasir qafqazşünaslıqda haqqında çox bəhs edilən, siyasi ambisiyalar xatirinə qəsdən dolaşdırılan və təhrif edilən Qafqazın köklü və gəlmə sakinləri haqqında mülahizələrə aydınlıq gətirməyə imkan verir. Müasir dövrdə Qafqazın dünyanın ən qaynar bölgələrindən biri olması, çoxlu sayda münaqişə ocaqlarının mövcudluğu da regionun tarixi keçmişinə marağı artırmaqdadır. Çünki son onilliklərdə Qafqaz regionunda etnik, milli zəmində baş verən qarşıdurmaların, ərazi iddialarının doğru-düzgün aydınlaşdırılması üçün yüz illər öncə baş verənlərin obyektiv araşdırılması olduqca zəruridir. Məhz belə yanaşma həm də bu promlemlərin ədalətli həll yollarını tapmağa imkan verər. Nəzərə almaq lazımdır ki, Sovet dövründə mövcud olmuş ideoloji konsepsiyaya görə Sovet İttifaqında yaşayan xalqlar arasında dostluq əlaqələrinin bilərəkdən süni şəkildə şişidilməsi, proletar beynəlmiləlçiliyinin təbliğ edilməsi, Rusiyanın müstəmləkəçilk siyasətinin ört-basdır edilməsi, qonşular arasında zaman-zaman yaranmış problemlərin üzərindən sükutla keçilməsini şərtləndirmiş, bununla da həmin problemlərin həllinə yardım etmək əvəzinə, onların daha ağrılı davam etməsinə səbəb olmuşdur. Qafqazda müxtəlif dilə, dinə, adət-ənənələrə malik 50-dən çox xalqın və etnik qrupların minilliklər boyu əsasən dinc, mehriban qonşuluq şəraitində yaşamaları, öz etnik varlıqlarını, dillərini, dinlərini, adət-ənənələrini quryub saxlamaları da bu regionun tarixi keçmişinə marağı artıran digər önəmli faktordur. Qafqazda mövcud olan bütün dövlətlərin və muxtar qurumların, Ermənistan istisna olmaqla, çoxmilli tərkibə malik olmaları və hətta azsaylı etnik qrupların da öz milli mədəniyyətlərini sərbəst şəkildə inkişaf etdirmələri üçün geniş imkanlar yaratmaları dünya miqyasında çox da rast gəlinməyən haldır. Ona görə də bu unikal regionun tarixinin obyektiv araşdırılması və təqdim edilməsi çox əhəmiyyətli, həm də olduqca məsuliyyətli bir vəzifədir.

Qafqaz tarixi üzrə mənbələri əhəmiyyətinə görə iki əsas qrupa bölmək məqsədəuyğundur: yazılı qaynaqlar və digər mənbələr: arxeoloji tədqiqatların nəticələri, etnoqrafik materiallar, antropologiya, numizmatika, heraldika, linqvistka, geologiya və digər elmlərin nailiyyətləri. Yazılı mənbələrə mixi yazılar və daş kitabələr, antik müəllflərin əsərləri, Bizans, Suriya və Sasani qaynaqları, ərəb və fars dilində olan əsərlər, Avropa səyyah və diplomatlarının qeydləri və hesabatları, rus hərbçi və məmurlarının hesabat xarakterli yazıları, Rusiya işğallarından sonraya aid rəsmi sənədlər və statistik toplular və s. aiddir. Yazılı mənbələrin çox əhəmiyyətli bir hissəsini yerli dillərdə olan materiallar təşkil edir. Buraya tarixçi və coğrafiyaşünasların əsərləri, hökmdarların fərmanları, dastanlar və digər bədii ədəbiyyat nümunələri, həmçinin hüquqi artlar və dini ədəbiyyat daxildir. Qayaüstü daş kitabələr və mixi kitabələr çıx qısa və fraqmentar xarakter daşısalar da, özlərində əks etdirdikləri informasiyalar uzaq keçmişin bir çox qaranlıq məsələlərini aydınlaşdırmaq üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdirlər. Şumer, Akkad mixi yazıları e.ə. III-II minilliklərdə Qafqazda yaşamış tayfalar və tayfa birlikləri, Assuriya və Urartu kitabələri e.ə. II minilliyin sonu – I miniliyin ilk əsrlərində regionda yaranmış dövlət qurumları, bütövlükdə regionun etnik-siyasi mənzərəsi haqqında təsəvvür yaratmağa imkan vermişdir. Məsələn, Assuriya şahı I Tiqlatpalasara aid Dəclə çayı mənbəyi yaxınlığında aşkar edilmiş mixi kitabədən e.ə. XII əsrdə Van gölü hövzəsində Nairi ölkəsinin yaranması, digər Assuriya hökmdarı II Adadnerariyə (e.ə. 911-891-ci illər) aid kitabədən Van ətrafında Urartu və Urmiya gölü sahilində Lullubi ölkələrinin varlığı haqqında, eləcə də bu ölkələrə Assuriya hökmdarlarının basqınları haqqında, Van gölü sahilində qaya üzərində aşkar edilmiş kitabədən Urartu hökmdarı II Sardurun (e.ə. 760-730-cu illər) Kulxa ölkəsinə hücum etməsi haqqında bilgi əldə edilmişdir. Assuriya və Urartu kitabələrinin tədqiqi və müasir dillərə tərcüməsi sahəsində Q.A.Melikişvili, İ.M.Dyakonov, S.M.Qaşqayın xidmətləri böyükdür. Adları çəkilən müəlliflər, həmçinin B.B.Piatrovski, İ.H.Əliyev, N.B.Arutunyan, E.A.Qrantovski və digər alimlər bu materiallar əsasında Qafqazın qədim tayfa birlikləri və dövlət qurumları haqqında maraqlı əsərlər yazmışlar. Qafqaz tarixinin e.ə. I minilliyin ortalarından sonrakı dövrü haqqında antik mənbələrdən daha çox məlumatlar əxz etmək mümkündür. Bu baxımdan Herodotun “Tarix” əsəri xüsusilə böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu əsərdə saspirlər (müasir Gürcüstanın cənub-şərqində yaşamış tayfalar), alarodilər (Van gölü hövzəsində yaşamış tayfalar), kaspilər və digər tayfalar haqqında, Qafqazda Midiya və Əhəməni ağalığı haqqında çox dəyərli məlumatlar verilmişdir. Digər yunan müəllifi Ksenofont “Anabasis” əsərində e.ə. IV əsrin başlanğıcında Qafqazın cənub-qərb bölgələrində yaşayan tayfalar, o cümlədən ermənilər haqqında məlumat vermiş, onların yalançı və xəsis olmalarını qeyd etmişdir. Ksenofont həmçinin erməni vilayətində heç bir şəhər və ya qalaya rast gəlmədiyini, başqa sözlə, ermənilərin qonşularına nisbətən daha aşağı inkişaf səviyyəsində olmalarını xüsusi vurğulamışdır. E.ə. II əsrdə yaşamış Arrian Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüşü haqqında yazdığı 7 cildlik əsərdə Qafqazın o dövr tarixi haqqında maraqlı informasiyalar vermişdir. Qafqazın antik dövr tarixi haqqında daha geniş məlumata Strabonun (e.ə.64-cü il – y.e.-nın 24-cü ili) e.ə. 7-ci ildə yazdığı “Coğrafiya” əsərində rast gəlmək mümkündür. Kiçik Asiyanın Amasiya şəhərində anadan olmuş müəllif Qafqazın qədim sakinləri və dövlətləri haqqında Roma sərkərdələri Lukull, Q.Pompey və M.Antoninin Qafqaza yürüşlərində iştirak etmiş legionerlərin məlumatlarından, həmçinin Makedoniyalı İsgəndərin və Selevki hökmdarı Nikatorun tapşırığı ilə Xəzər dənizi sahillərini tədqiq etmiş Heraklid (e.ə. 323-cü il) və Patroklun (e.ə.283-cü il) hesabatlarından, Eratosfen, Polibi və digər müəlliflərin əsərlərindən götürdüyü faktlar əsasında bilgi vermişdir. Ona görə də, onun əsərindəki bir çox faktlar ziddiyyətlidir və çoxlu mübahisələr doğurmuşdur. Məsələn, müasir dövrdə antik dövr tarixi mütəxəssislərinin əksər hissəsinin qənaətinə görə, Strabonun İberiya və Albaniyanın dövlət quruluşu haqqında məlumatları e.ə. I əsri deyil, daha əvvəlki dövrü əks etdirir. Erkən orta əsrlərdə yaşamış Qeysəriyyəli Prokopi, Aqafiya, Feofilakt Samokotta kimi Bizans müəlifləri öz əsərlərində Qafqazın qeyd olunan dövr tarixi haqqında xeyli qiymətli faktlardan bəhs etmişlər. Qədim yunan, Roma, Bizans və Suriya müəlliflərinin Qafqaz haqqında məlumatlarının sistemləşdirilməsi, müasir dillərə tərcüməsi, araşdırılması, şərh edilməsi və bu mənbələr əsasında dövr üzrə dəyərli əsərlər yazılması istiqamətində V.V.Latışev, Q.A.Stratanovski, P.K.Juze, Z.İ.Yampolski, K.Q.Əliyev, O.D.Lordkipanidze, S.T.Yeremyan, A.P.Novoseltsev, N.V.Piqulevskaya, F.Ə.Əliyev böyük rol oynamışlar. Qafqazın qədim və erkən orta əsrlər dövrü tarixinin öyrənilməsində Şərq mənbələrinin: “Avesta”, Bisütun kitabəsi, Sasani dövrü qaynaqlarının əhəmiyyəti böyükdür. Qafqazın qədim cəmiyyətlərinin ictimai quruluşu, yerli sakinlərin dini təsəvvürləri, mənəvi mədəniyyəti, eləcə də erkən orta yüzilliklər dövründə baş verən hadisələr haqqında bu mənbələrdə xeyli məlumat saxlanmışdır. Bu qaynaqların əsasında M.Ə.Dandamayev, V.Q.Lukonin, A.O.Makavelski, E.İ.Doroşenko, S.Y.Qasımova, A.Q.Perxinyan və s. müəlliflər maraqlı tədqiqat əsərləri nəşr etdirmişlər. Qafqaz tarixini orta yüziliklər dövrünün öyrənilməsində ərəb mənbələrinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Ərəb tarixçisi Ubeyd ibn Şəriyyə əl-Cürhumi (828-ci ildə ölmüşdür) ərəb işğalı ərəfəsində Qafqazın etnik mənzərəsi haqqında qiymətli məlumat vermiş, o cümlədən Azərbaycanın türk torpağı olduğunu qeyd etmişdir. Əl-Kufi (926-cı ildə ölmüşdür) “Kitab əl-fütuh” əsərində Qafqazın ərəblər işğalından bəhs etmişdir. Ət-Təbəri (823-923) “Tarix ər-rəsul və l-mülük” (“Peyğəmbərlərin və padşahların tarixi”) əsərində Qafqazın ərəblər tərəfindən işğalı və yerli xalqların ərəb ağalığına qarşı mübarizəsi, xüsusən də Xürrəmilər hərəkatı və Babək haqqında geniş məlumat vermişdir. Həmin dövrdə yaşamış digər ərəb müəllifi Əl-Bəlazuri (892-ci ildə ölmüşdür) “Kitab fütuh-əl-buldan” (“Ölkələrin fəthi kitabı”) adlı əsərində Qafqazda ərəb işğalları və idarəçilik üsulu, vergilər, Azərbaycana və Dağıstana ərəb tayfalarının köçürülməsi məsələlərindən bəhs etmişdir. X əsr ərəb coğrafiyaşünası Əl-Məsudi Qafqaz haqqında yazmışdır: “Kabk dağı böyük dağdır, nəhəng ərazini əhatə edir, çoxlu dövlətləri və xalqları vardır”. O, Xəzər dənizinin qərb sahilləri boyunda yerləşən ölkələrə səyahət etmiş, öz şəxsi müşahidələri əsasında IX-X əsrlərdə bu regionda baş verən siyasi proseslər haqqında qiymətli bilgilər vermişdir. Daha sonrakı dövr haqqında ərəb tarixçisi İbn əl-Əsirin (1160-1233) “Əl-kamil fit-tarix” əsərindən çeşidli məlumatlar əldə etmək mümkündür. Onun IX-XIII əsrlərdə, xüsusən də monqol yürüşləri ərəfəsində və ilk dövründə Qafqazda baş verən hadisələr haqqında məlumatları xüsusilə qiymətlidir. A.Y.Kraçkovski, M.İ.Artamonov, P.K.Jüze, Z.M.Bünyadov, N.M.Vəlixanlı, S.T.Yeremyan, Ş.A.Mesxia və digər tədqiqatçılar ərəb dilində olan qaynaqlardan Qafqaz ölkələri ilə bağlı məlumatların araşdırılması sahəsində mühüm işlər görmüş, bu mənbələr əsasında qiymətli əsərlər yazmışlar. XI əsrdən etibarən fars dilli qaynaqlarda Qafqaz tarixi üzrə daha çox məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Bunların içərisində Səlcuq dövlətinin yaranması və dövlət quruluşu və idarəçilik qaydaları haqqında Nizam-ül-mülkün “Siyasətnamə”, monqol yürüşləri və Elxani dövləti, Qazan xanın islahatları haqqında Fəzlullah Rəşidəddinin “Cəmi ət-təvarix”, XIV əsrdə Qafqazda baş verən hadisələr haqqında Həmdullah Qəzvininin “Nüzhatül-qülub”, Səfəvi dövlətinin XVI əsr dövrü haqqında Həsən bəy Rumlunun “Əhsən ət-təvarix”, İsgəndər bəy Münşinin “Tarixi aləm arayi Abbasi”, Parsadan Qorqicanidzenin “Gürcüstan tarixi” əsərləri xüsusi yer yutur. Bu mənbələrin araşdırılması və onlar əsasında sanballı tədqiqat əsərləri yazan müəlliflərdən V.V.Bartold, A.Y.Krımski, V.F.Minorski, Ə.Ə.Əlizadə, İ.P.Petruşevski, O.A.Əfəndiyev, A.A.Rəhmani, Q.M.Musəvi, Ş.F.Fərzəliyev, A.D.Papazyan, K.Q.Tabatadze və V.S.Puturidzenin xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Qafqazın qərb hissəsi orta yüzilliklərdə uzun müddət Qsmanlı dövləti tərkibində qaldığı və bu region uğrunda Səfəvi imperatorluğu ilə davamlı rəqabət apardığı üçün bu dövrün öyrənilməsində Osmanlı mənbələrinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu mənbələrə rəsmi sənədlər, maliyyə məmurlarının tərtib etdikləri müfəssəl dəftərlər, Övliya Çələbi və digər səyyahların əsərləri və s. aiddir. Bu qaynaqlarda siyasi, sosial-iqtisadi proseslərə, mədəni həyata dair çoxlu sayda dəyərli məlumatlar vardır. Bu məlumatların toplanması, araşdırılması, şərhi, eləcə də onlar əsasında Qafqaz və Azərbaycan tarixinin müvafiq dövrünə dair tədqiqat əsərləri yazılması sahəsində A.Y.Krımski, T.H.Nəcəfov, B.Əziz, Z.X.Bayramov böyük xidmət göstərmişlər. Qafqazın orta yüzilliklər dövrünün öyrənilməsi üçün Avropa qaynaqları: qərbli səyyah, tacir və elçilərin əsərləri, yol qeydləri və gündəlikləri də çox qiymətlidir. Bu mənbələr əsasən XIII əsrin ortalarından sonrakı dövr tarixini öyrənmək üçün dəyərli informasiyalarla zəngindir. Venesiyalı səyyahlar Marko Polo və Ambroco Kontarini, Kastilya elçisi Klavixo, ingilis taciri Antoni Cenkinson, Venesiya elçisi V.Alessandri, alman səyyahı Adam Oleari, hollandiyalı Yan Streys və digər müəlliflər Qafqaz haqqında digər mənbələrdə rast gəlinməyən xeyli məlumatlar vermişlər. Avropa müəlliflərinin əsərlərindəki məlumatların toplanması, sistemləşdirilməsi və tədqiqi sahəsində M.A.Polievktov, S.P.Karpov, V.B.Şklovski, Ə.M.Şahmalıyev, Y.M.Mahmudov, Z.M.Həsənəliyev, A.B.Baxşəliyev böyük əmək sərf etmişlər. XVI əsrin ortalarından etibarən Rusiyanın Volqaboyunu işğal edib Xəzər dənizi sahillərinə çıxması və Qafqaz hüdudlarına yaxınlaşması ilə əlaqədar rus dilində olan mənbələrdə Qafqaz regionu ilə bağlı məlumatlar artıb çoxalmağa başlayır. Xüsusən XVII-XVIII əsrlərdə rus səyyah və diplomatlarının, hərbçilərin Qafqazda baş verən ictimai-siyasi proseslər, sosial-iqtisadi vəziyyət haqqında çeşidli məlumatları böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu haqda sənədlərin mühüm bir qismi “Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının aktları” adlı çoxcildlik sənədlər toplusunda nəşr edilmişdir. A.P.Novoseltsev, P.P.Buşev, A.N.Hüseynov, H.B.Abdullayev, T.T.Mustafazadə, T.Q.Tivadze, Ş.A.Mesxia bu sənədlərin toplanıb nəşr edilməsində, eləcə də onlar əsasında Qafqaz-Rusiya münasibətlərinin araşdırılması sahəsində əhəmiyyətli işlər görmüşlər. Mənbələrin çox əhəmiyyətli bir hissəsini yerli tarixi əsər və salnamələr təşkil edir. Qafqazın erkən orta əsrlər dövrü tarixi, xüsusən də regionun cənub-qərb hüdudlarında baş verən hadisələr haqqında erməni dilli qaynaqlarda xeyli material vardır. Onların içərisində V əsrdə yaşamış Aqatangelin, Pavstos Buzandın, Eqişenin (Elişenin), VI əsr müəllifləri Lazar Perpetsinin və Movses Xorenatsinin əsərləri bu baxımdan xarakterikdir. Ermənistanda “erməni tarixinin atası” sayılan M.Xorenatsi “Ermənistan tarixi” adlı əsərində ən qədim ermənilərin mənşəyindən 428-ci ilə qədərki dövr əks olunmuş və tarixi faktlardan daha çox əfsanələrə yer vermişdir. Yepiskop Sobeosun və Ovxan Mamikonyanın əsərlərində isə ermənilərin və qonşu xalqların ərəb dövrü tarixinə aid xeyli fakt əks olunmuşdur. Erməni qaynaqlarında Qədim Albaniya və Atropatena haqqında məlumatların sistemləşdirilməsi və tədqiqi sahəsində T.M.Məmmədovun böyük xidməti olmuşdur. Gürcüstan tarixinə dair ən qədim yerli ilk mənbə “Moksevay kartlisay” salnaməsidir. VII-VIII əsrlərdə tərtib edildiyi ehtimal edilən bu mənbədə Sasani ağalığı dövrü, Kartli (Şərqi Gürcüstan) əhalisinin xristianlığı qəbul etməsi haqqında çox maraqlı bilğlər vardır. Gürcüstanda XI-XII əsrlərdə isə daha böyük bir salnamə - “Kartlis sxovreba” (Gürcüstan tarixi) tərtib edilmişdir. Burada gürcülərin ulu babası Tarqamasdan IV Davidin hakimiyyətinin sonuna qədərki dövr əks olunmuşdur. Bu mənbələri K.Kekelidze, Q.Melikişvili, O.Lordkipanidze, Q.Mamulia, S.Canaşia tədqiq etmiş və sübut etmişlər ki, tənqidi yanaşma yolu ilə bu toplulardan Gürcütan tarixinə dair qiymətli faktlar üzə çıxarmaq mümkündür. Gürcü mənbələrində Azərbaycan tarixi üzrə faktların toplanıb nəşr edilməsində L.M.Meliksetbekovun mühüm xidmətləri olmuşdur. Yerli mənbələrin əhəmiyyətli bir hissəsini dini ədəbiyyat və hüquq aktları təşkil edir. V əsrdə erməni, gürcü və alban əlifbalarının yaradılması və “Bibliya”nın bu dillərə tərcüməsi (“Bibliya”nın alban dilinə tərcüməsi zəmanəmizə qədər gəlib çatmasa da, VIII əsr erməni müəllifi Levond (Gevond) bu haqda məlumat vermişdir – Q.Ə.) dini əsərlərin yazılmasına imkan verdi. Bu mənbələrdəki terminlər, ictimai quruluş haqqında süjetlər o dövrün ictimai-siyasi mənzərəsi haqqında müəyyən təsəvvürlər yaradır. Bəhs olunan dövrdə yerli kilsə məclislərinin sənədləri, qəbul etdikləri qanunlar da bu baxımdan əhəmiyyətlidir. Xüsusən də erməni dövləti çox erkən dövrd müstəqilliyini itirdiyindən, erməni qriqorian kilsəsi öz xüsusi vəziyyətindən, yəni Sasani dövləti daxilində yarımüstəqil dini-ictimai təşkilat olmasından yararlanmışdır. Erməni kilsəsinin toplantılarında qəbul edilən sənədlər həm də siyasi xarakter daşımış, kilsə isə erməni cəmiyyətini birləşdirən və təmsil edən quruma çevrilmişdi. Bu qanunlar VIII əsrdə tərtib edilmiş “Kononagirk hayos” adlı topluda saxlanmışdır. Albaniyada isə müstəqil dövlət daha uzun müddət mövcud olduğu üçün, burada kilsə qanunları həm də hökmdarların mənafeyini əks etdirmiş, kilsə də dövlətin himayəsində fəaliyyət göstərmişdi. Bu, alban hökmdarı III Vaçaqanın V əsrin sonunda verdiyi qərarlardan, Bərdə kilsə məclisinin qəbul etdiyi qanunlarından aydın görünür. Gürcüstanda erkən orta əsrlərdə qəbul edilmiş kilsə qanunları zəmanəmizə kimi çatmamışdır. Görünür ki, X əsrdə vahid gürcü dövləti yarndıqdan sonra hökmdar hakimiyyəti kilsə üzərində öz təsirini gücləndirdiyi üçün, məhkəmə proseslərində kilsə qanunları öz əhəmiyyətini itirmişdi. Ona görə də, bu qanunların saxlanılmasına ehtiyac qalmamışdı. Bu dövrdə Gürcüstanda sculi (adət hüququ) əsas rol oynayırdı. XIII-XIV əsrlərdə onun yerini mülki hiquq aktları tutmağa başladı. Kveknis tsesi (ölkənin qanunu) sonrakı dövrdə hüquqi aktların yaranmasında mühüm rol oynadı. Erməni cəmiyyətində isə orta yüzilliklər dövründə sovor (adət), karq hayranis (ata-baba qaydası) mövcud idi. Hətta Suriyalı müəllf Efesli Yakov yazmışdır ki, ermənilərin qədim zamanlardan qanunları olmamışdır. Erməni hüquq aktlarının əsas tədqiqatçısı X.Samvelyan da belə fikir irəli sürmüşdür ki, XII əsrə qədər erməni cəmiyyətində hüquq abidələri olmamışdır və ya bu haqda məlumatlar qalmamışdır. Gürcüstanda bu ölkənin tarixi ilə bağlı bütün mənbələr sovet dövründə sistemli, ardıcıl surətdə tərcümə edilmiş və “Georgika” adlı seriya üzrə nəşr olunmuşdur. Ermənistanda da sovet dövründə mənbələrin sistemli araşdırılması və tərcümə edilməsi sahəsində böyük iş görülmüşdür. “Xarici ölkələrin qaynaqları Ermənistan və ermənilər haqqında” adlı seriya ilə bütün mənbələr erməni dilində nəşr edilmişdir. Azərbaycanda isə ayrı-ayrı dövrlər üzrə mənbələrin əhəmiyyətli hissəsi sovet hakimiyyəti illərində rus, qismən də Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşr olunmuşdur. Bu baxımdan Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan tarixi kafedrasının kollektivi tərəfindən prof. S.S.Əliyarlının rəhbərliyi ilə tərtib edilmiş “Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar” xüsusi qeyd edilməlidir. Bununla belə, Azərbaycan tarixi üzrə bütün mənbələrin ardıcıl və sistemli şəkildə, seriya ilə nəşri sahəsində hələ çox iş görülməlidir. Şimali Qafqaz respublikalarında da mənbələrin araşdırılması və nəşri sahəsində də sovet dövründə əhəmiyyətli nailiyyətlər qazanılmışdır. Lakin bu respublikalarda da tarixi mənbələrin toplanması, obyektiv araşdırılması və nəşri istiqamətində səyləri artırmağa ehtiyac vardır. Qafqaz tarixinin ayrı-ayrı dövrlərinin öyrənilməsi, bir çox problemlərin doğru-düzgün araşdırılması, faktların dəqiqləşdirilməsi üçün digər mənbələrin məlumatları da çox önəmlidir. Xüsusən də ibtidai icma dövrünün öyrənilməsi üçün başlıca olaraq arxeoloji tədqiqatların nəticələrindən istifadə olunur. Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən əmək alətləri, silahlar, məişət əşyaları və digər maddi mədəniyyət nümunələri ən qədim çağlarda Qafqazda yaşamış insanların təsərrüfat həyatı, insan kollektivlərinin daxilində ictimai münasibətlər haqqında çox dəyərli bilgilər verir. Məsələn, arxeoloji tədqiqatlar Erkən Tunc dövründə Cənubi Qafqazda yaradılmış Kür-Araz mədəniyyəti, əkinçiliyin və sənətkarlığın yüksək inkişaf etməsi haqqında çox detallı məlumatlar əldə etməyə imkan yaradır. Lakin arxeoloji araşdırmaların məhdud cəhəti bu yüksək mədəniyyətin daşıyıcılarının kimliyi, hansı etnoslar tərəfindən yaradılması haqqında dəqiq bilgi verə bilməməsidir. Qafqazın qədim sakinlərinin etnik mənsubiyyəti haqqında müəyyən təsəvvürü etnoqrafik araşdırmalar yarada bilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələ qafqazşünaslıqda daha çox dolaşdırılmış, yerli və gəlmə etnoslar məsələsi uzun müddət ərzində spekulyasiya mövzusu olmuşdur. Yazılı mənbələrdə, arxeoloji tədqiqatlarda bununla bağlı dəqiq informasiyaların son dərəcə az olması da müxtəlif fərziyyə və ehtimalların irəli sürülməsinə imkan yaratmışdır. Bu, çox ciddi problemin həllinə etnoqrafik materiallar yardım edə bilir. Çünki adət və ənənələr, xüsusən də toy və dəfn mərasimləri, məişət həyatı ilə bağlı vərdişlər uzun əsrlər boyu çox az dəyişikliklərə uğramış, davamlı yaşadılmışdır. Ona görə də, Qafqaz xalqları haqqında etnoqrafik tədqiqatlar qədim və orta yüzillikıər dövrünün bir çox dolaşıq məsələləri aydınlaşdırmağa, qədim tayfalar və dövlət qurumları haqqında daha dəqiq fikir söyləməyə imkan verir. Qafqazın qədim sakinləri ilə bağlı bir çox qaranlıq məqamlara antropoloji tədqiqatların nəticələri də aydınlıq gətirə bilir. Çünki, Qafqazın müxtəlif bölgələrindən çox qədim zamanlardan başlayaraq müxtəlif dövrlərə aid çoxlu sayda insan qalıqları aşkar edilmişdir. Onların obyektiv antropoloji tədqiqi əsasında ən azı Erkən Tunc dövründən bu regionda hansı antropoloji tipin daşıyıcılarının davamlı yaşadığını müəyyənləşdirmək mümkündür. Məlum olduğu kimi, insanların xarici görünüşü, antropoloji xüsusiyyətləri minilliklər ərzində, demək olar ki, hər hansı bir dəyişikliyə uğramadan nəsildən nəslə keçir. Qafqazın qədim və orta əsrlər dövrü haqqında numizmatik materiallar da qiymətli mənbədir. Qafqaz regionunun müxtəlif guşələrindən aşkar edilən dəfinələrdəki sikkə nümunələrinin təhlili müxtəli zamanlarda yaranmış dövlətlər, hakimiyyətdə olmuş sülalələr və hökmdarlar haqqında bir çox hallarda digər mənbələrdə rast gəlinməyən unikal informasiya əldə etməyə imkan verir. Y.A.Paxomov, Ə.M.Rəcəbli, M.A.Seyfəddini, T.S.Kutelia, X.A.Muşeqyan və digər müəlliflərin Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və digər ölkələrin numizmatikasına dair tədqiqatları böyük əhəmiyyətə malikdir. Linqvistka üzrə araşdırmalar Qafqazın qədim sakinlərinin dil mənsubiyyəti, etnik yaxınlığın miqyası, yerli xalqların tarixi inkişafın müxtəlif mərhələlərində digər etnoslarla təmasları, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri məsələləri haqqında fikir və mülahizələri dəqiqləşdirməyə imkan verir. Qafqaz xalqlarının dillərinin öyrənilməsi istiqamətində T.Hacıyev, A.Şanidze, Q.A.Melikişvili, İ.M.Dyakonov, S.A.Starostin, M.Abeqyan və digər müəlliflərin tədqiqatları bu baxımdan böyük əhəmiyyətə malikdir. Qafqaz tarixi haqqında müxtəlif mənbələrdəki məlumatların bütöv bir tam halında, obyektiv şəkildə araşdırılması regionun tarixi keçmişinin doğru-düzgün bərpasına imkan verir. Bu baxımdan, region tarixini tədqiq edənlərin qarşısında böyük, həm də çox çətin vəzifələr durur.