Qadırğalı bəy Qasımlı Jalayiri (Qadırğalï Jalayir / Қадырғали Жалайыр, ləqəbi Karaçi) — XVI əsrdə yaşamış qazax salnaməçisi, siyasətçi.
| Qadırğalı Jalayiri | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 1530 və ya 1535 |
| Vəfat tarixi | 1605 və ya 1607 |
Qadır Əli bəy Xoşum-bəy Cəlayir (1530-1605) - Sibir və Kasımov xanlarının saray xadimi, tarixçi.
Sibir Xanı Kuçuma xidmət etmişdir. Ruslar tərəfindən tutuldu. Kasımov Xan Uraz-Məhəmməd tərəfindən işə götürülmüşdür. 1602-ci ildə "Cəmi ət-təvarix" (Salnamələr toplusu) tarixi traktatını yazdı. Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən yazılmış eyni adlı əsərin qısaldılmış variantını və bir neçə dastanın orijinal hissəsini ehtiva edir. Salnamə, XV-XVI əsrlərdə Deşti-i Qıpçaqdakı hadisələrin yerli Tatar-Noqay versiyasını verir. Tatar mətni I.N.Berezin tərəfindən 1854-cü ildə nəşr edilmişdir - Salnamələr toplusu. Kazan, 1854 (Şərq tarixçiləri kitabxanası, I. N. Berezin tərəfindən nəşr edilmişdir, c.2, hissə 1) əsər M. A. Usmanov tərəfindən öyrənilmişdir (Usmanov M. A. XVII—XVIII əsrlərə aid Tatar tarixi mənbələri. Kazan, 1972.).
İrsi
Bir tarixçi kimi xalqa çox dəyərli bir tarixi əsər buraxdı. Əsər "Jami at - təvarix" - "Salnamələr Toplusu" - XIII-XV əsrlərdə Qazaxıstan və Orta Asiyada baş verən hadisələri təsvir edən tarixi bir əsərdir. Qazax dilində hələ də istifadə olunan xalq atalar sözləri və atalar sözlərindən geniş istifadə olunmaqla qarışıq qazax-çağatay dilində yazılmışdır. Şokan Ualixanovun fikrincə, Jalayirin bu əsəri Qazaxıstan tarixi ilə əlaqəli mühüm mənbələrdən biridir və qazaxlar haqqında məlumatların tamlığı baxımından ilk yerlərdən birini tutur. Faktiki materiallara əsasən, haqlı olaraq Qadırğalı Jalayirini həqiqətən qazax dilində yazılı əsərlərin banisi hesab etmək olar, Qadırğalı Jalayiri geridə dəyərli bir elmi əsər qoymuşdur. Şokan Ualixanov “Jami at-təvarix”-i nadir tarixi əsər kimi, XV-XVI əsrlərdə qazax xalqı tarixi əfsanələrinin toplusu kimi tərif edir. Zhalairi'nin əsəri Qazaxıstan tarixi ilə əlaqəli əhəmiyyətli mənbələrdən biridir və qazaxlar haqqında məlumatların tamlığı baxımından ilk yerlərdən birini tutur.
İstinadlar
- Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647
- "Қазақ энциклопедиясы"
- Миллер Г. Ф. Описание Сибирсқого царства и всех происшедших в нем дел. СПб., 1750
- Миллер Г. Ф. Описание Сибирсқого царства и всех происшедших в нем дел. СПб., 1750
Ədəbiyyat
- Татарский энциклопедический словарь. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 1998 — 703 с., илл
- Усманов М. А. Татарские исторические источники XVII-XVIII вв. – Казань, 1972.
- Кадыйргали бәк Җалаерлы. «Җәмигъ әт-тәварих» (халыклар тарихы җыентыгы). Казан: Иман нәшрияты, 2010.