Qabdrəhim Utız İməni
Qabdrəhim Utız İməni əl-Bulqari (əsl adı — Qabdrəhim Osman[1]; başq. Ğәbdеrəhim әl-Bolğari, tat. Qаbderəhim Qosman uqılı Utız-İməni əl-Bulqari[2]; d.1752 — ö.1836 (bəzi mənbələrə görə 1754–1834) — tatar[3][4][5][6] və başqırd[7] şairi, alim, din xadimi və maarifçi. İslam dünyasında həmçinin qədim Quranın itirilmiş hissələrinin bərpaçısı kimi tanınan alim (Xəlifə Osmanın yazdığı Quranı).[8]
| Qabdrəhim Osman | |
|---|---|
| Qabdrəhim Utız İməni əl-Bulqari | |
 | |
| Doğum tarixi | 1752/1754 |
| Doğum yeri | Utız İmən |
| Vəfat tarixi | 1834/1836 |
| Fəaliyyəti | şair |
| İstiqamət | Din və Fəlsəfə |
Bioqrafik məlumatlar ziddiyyətlidir. Belə ki, Q. Qaziz, K. Nasıri, Q. Rahim və Q. Saqdinin fikrincə Qabdrəhim Utız İməni 1730-cu ildə anadan olub, və 1815-ci (yaxud 1816-cı) ildə vəfat edib. Lakin ənənəvi versiyalara inansaq Qabdrəhim 1754-cü ildə anadan olub. Atası Osman, onun anadan olmasına qədər vəfat edib və anası Qafifa Qabdrəhimin də anadan olduğu doğma kəndi Utız-İmənə qayıtmağa məcbur olmuşdu. Qabdrəhim in 2–3 yaşı olanda anası da vəfat edir. O, qohumlarının himayəsində böyüyüb başa çatır. Erkən yaşda aulun mədrəsəsində və Molla Vildanın yanında təhsil almağa başlayır.
Qabdraxim təlimdə (təhsildə) böyük müvəffəqiyyətlərə nail olur və zamanla mədrəsənin müəllimi də olur. Əldə etdiyi biliklə kifayətlənməyərək Orenburq quberniyasının Tatar Karqalası kəndinə gedir. Bu kənddə o vaxt Cənubi Uraldakı ən böyük müsəlman təhsil müəssisələri kompleksi yaranmışdı. Bu kompleksin mədrəsəsində Valid ibn Məhəmməd əl-Əmindən dərs almışdır (Valid ibn Məhəmməd Əmin əl-Kaybiçi əl-Karqali). Valid işan sufi qardaşlığı cəmiyyəti olan nəqşbəndiyyə-mücəddidiyyənin şeyxi idi. Bu cəmiyyət Şeyx Faizxan ibn Xozırxandan öz başlanğıcı götürür. Onun məşhur tələbələri arasında Abdulcabbar ibn Abdürrəhman ət-Taysuqani, Əhməd ibn Həsən əl-Məstəki, Qubaydulla ibn Cəfər əl-Kizlevi, Caqfar ibn İmay əl-Bikməti, Qutluəhməd ibn Zahid əd-Dusmati, Maqaz ibn Begməhəmməd əl-Karamali, Nemətulla ibn Quumar əl-Utarinin adlarını qeyd edə bilərik.
Qabdrəhim Utız İməninin təxminən 60 əsəri qorunub saxlanılmışdır. Onlardan yarıdan çoxu poeziya, digər qismi isə linqvistika, fəlsəfə və din üzrə elmi əsərlərdir. Qabdrəhim Usman başqırd poeziyasını qəzəl, hikmət, mərsiyə, bayatı kimi janrlarla zənginləşdirmişdir. Məhəmməd Qəzəlinin "İhya əl-qoluməd əd-din" (Din haqqında elmlərin yenidən can verilməsi") kitabına, Cəmi ər-rumuz" (İşarələrin cəmi") dərsliyinə və digər əsərlərə dair şərhləri-lüğətləri tərtib etmişdir.
Qabdrəhimin poetik əsərlərinə misal olaraq "Qavarif əz-zaman" (Dövrün təhsilli insanları"), "Əbyati türkifi-fəziləti giləm" ("Biliyin meyarlaı haqqında türk bayatıları") "Tənzih əl-əfkar fi nəsihət əl-əhyar" ("Düşüncəni təmizləyən təlimlər") və başqa əsərlərini qeyd edə bilərik. Qabdrəhim Usman öz əsərlərində varlıları, hiyləgər mollaları və acgöz işanları mühakimə edir.[9]
- ↑ Хусаинов Г. Б. Габдрахим Усман. // Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Научное издательство "Башкирская энциклопедия", 1996. — 672 с. — С. 218.
- ↑ М. Усманов. Габдерәхим Утыз Имәни әл-Болгари: чор, иҗат һәм мирас // Габдерәхим Утыз-Имәни әл Болгари. Шигырьләр, поэмалар. Казан, 1986.
- ↑ Литературный энциклопедический словарь / М.: Советской энциклопедии, 1987.[ölü keçid]
- ↑ "Краткая литературная энциклопедия: В 9 т. — М.: Сов. Энцикл., 1962–1978". 2013-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-26.
- ↑ Харисов А. И. Литературное наследие башкирского народа. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1973. — с. 223
- ↑ Абдуллин Я. Г. Татарская просветительская мысль [Текст] / Я. Г. Абдуллин. — Казань: Тат. кн. изд-во, 1976. — 320 с.
- ↑ Хусаинов Г. Б. Габдрахим Усман. // Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Научное издательство "Башкирская энциклопедия", 1996. — 672 с. — С. 218.
- ↑ Духовная жизнь мусульман Поволжья и Урала в 70-е гг. XVIII–XIX вв.
- ↑ История башкирского народа. Т. III./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2011. — 476 с. — С. 423.