Azəri (azari, adari, fars. آذری āḏarī [ , ərəb. الأذرية əl-āḏarīya) — Atropatenanın ölü iran dili o zaman regionda geniş yayılmışdır. Regionun tam türkləşməsindən sonra Azərbaycan türkcəsi ilə yerdəyişməsi baş vermişdir.
| Qədim azəri dili | |
|---|---|
| Təsnifatı | |
| Yazı | ərəb əlifbası |
| Dil kodları | |
| Glottolog | adha1238 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
10–12-ci əsrlərdə ərəb coğrafiyaşünaslarından azərilərin Atropatenanı təsvir etdiyinə dair sübutlar var. Bu barədə əl-Məsudi yazırdı. İbn Haukal, Yakut əl-Həməvi, əl-Bəlazuri və digər ərəb müəllifləri də bu barədə xəbər verirlər.
İlk tədqiqatlar
Azəri dili haqqında yalnız 20-ci əsrdə, Əhməd Kəsrəvinin (1890–1946) "Azəri yoxsa Azərbaycanın qədim dili" (fars. آذری یا زبان باستان آذربایجان) adlı kitabında məlumat verilir. Kitab 1926-cı ildə Tehranda işıq üzü görmüşdür. Kəsrəvi ilk dəfə orta əsrlərdə Atropatenada yayılmış azəri dilinin materiallarını ortaya çıxarmış, onun iran xarakterini sübut etmişdir.
Sonralar iranşünaslıqda inqilab iranşünas alim Boris Vsevolodoviç Millerin "Bu bölgənin türkləşməsinə qədər Azərbaycan əhalisinin dili məsələsinə dair" əsərinin Moskvada 1930-cu ildə nəşri sayəsində baş verdi. Talış dili ilə qədim azəri dili arasında ən yaxın əlaqəni sübut etdikdən sonra bu məqalənin yenilənmiş variantı ("Talış dili və azəri dili") Millerin "Talış dili" kitabına daxil edilmişdir ki, bu da iranşünaslığın tanınmış əsərinə çevrilmişdir.
Dil xüsusiyyətləri
Müasir Azərbaycanın cənubunda, xüsusən bölgənin qədim irandilli əhalisinin nəslindən olan talışların məskunlaşdığı ərazilərdə və İranın şimal-qərb əyalətlərində yayılmışdır.
İran alimlərinin əsərləri sayəsində məlum olmuşdur ki, regionda talış dili ilə yanaşı, talış dilinə çox yaxın (demək olar ki, eyni) dialektlər də geniş yayılmışdır – Tati, Xərzani, Takestani, Xalxali və s. Bu dillər də talış dili kimi Midiya dili və azəri dilindən yarana bilər.
Filoloq Lüdviq Paulun fikrincə, azəri dili qohum dillərlə — zazaki dili və talış dili ilə birlikdə İran dillərinin qərb dialektlərinin ən şimal qrupunu təşkil edir.
İran sözlərinin Azərbaycan türkcəsinə azəri dilindən daxil olması ilə bağlı fikirlər var idi, lakin sonrakı araşdırmalar göstərdi ki, onların əksəriyyəti fars dilindən alınma sözlərdir. Azəri dili əslində Azərbaycan dilinə ciddi təsir göstərməmişdir.
Sufi-dərviş təriqəti Səfəviyyənin və Səfəvilər sülaləsinin banisi Şeyx Səfi azəri dilində şeirlər yazırdı. Şeyx Səfinin azəri dilini B. V. Miller tədqiqat zamanı XIV əsrin birinci yarısında Ərdəbil xalqının və Ərdəbil bölgəsinin ləhcəsinin müasir talışların əcdadlarının dili olduğu qənaətinə gəlmişdi. Miller həmçinin belə nəticəyə gəlir ki, azəri dili Şeyx Səfiəddinin ana dilidir və o, türk, fars və ərəb dillərini müəllimindən öyrənmişdir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- . 2014-07-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-07-13.
- — Mənbə:Ираника
- . atropat.narod.ru. 2003-04-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-27.
- . 2017-11-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-08-21.
- ↑ Мамедов А. А. Талыши как носители древнего языка Азербайджана // Вопросы филологических наук. — 2006. — № 5. — С. 113–127. — 1728–8843
- причем и там в провинции Ардебиль существуют талышеязычные зоны
- Paul, Ludwig. "The Position of Zazaki Among West Iranian languages". p-174.:"The study of historical phonology shows that Zazaki, besides Gorani, Azari and Talesi figures among the "most northern" of W. Iranian dialects today."
- Умняшкин А. А. Кавказ и иранские языки: Толышə // Известия Академии наук Республики Таджикистан. — 2019. — № 3. — С. 88–97.
- Киракосян А. Заметка об азари-талышских лексических параллелях // Вестник Талышской Национальной Академии. № 1. 2011.
- Миллер Б. В. К вопросу об языке населения Азербайджана до отуречения этой области. М., 1930