Qızıl aypara — Vikipediya

Qızıl aypara

(Qızıl Aypara,Qızıl üçbucaq səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Qızıl Aypara (fars. هلال طلایی‎) — Qızıl Aypara Mərkəzi, Cənubi və Qərbi Asiyanın kəsişməsində yerləşən Asiyanın qeyri-qanuni tiryək istehsalının (digəri ilə Qızıl Üçbucaq) birinə verilən addır. Bu məkan üç xalqı, Əfqanıstanı, İranı və Pakistanı, dağlıq ətrafları ayparanı təyin edən ölkələri üstələyir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Narkotiklər və Cinayətkarlıq İdarəsi (BMTNC), son 10 ildə heroin istehsalının qiymətləndirmələri, əsas qaynaq sahələrində əhəmiyyətli dəyişikliklər göstərir. 1991-ci ildə Əfqanıstan, dünyada tiryək istehsalında lider olan Myanmarı üstələyərək 1.782 metrik ton (ABŞ Dövlət Departamentinin hesablamalarına görə) gəlir gətirən əsas tiryək istehsalçısıdır. Myanmadan heroin istehsalının azalması bir neçə ildir əlverişsiz böyüməkdə olan şəraitin və yeni hökumətin zorla aradan qaldırılması siyasətinin nəticəsidir.[1] Eyni vaxt çərçivəsində Əfqanıstanda eroin istehsalı artdı və 2001-ci ildə iddia edilən Talibanın heroin istehsalına qarşı fətvası nəticəsində nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldı.[1] İndi Əfqanıstan dünyada qeyri-dərman tərkibli tiryəkin 90% -dən çoxunu istehsal edir.[1][2] Narkotiklərlə yanaşı, Əfqanıstan həmçinin dünyanın ən böyük həşiş istehsalçısıdır.[3][4]

Əfqanıstanda istehsal olunan heroinin ixracı

Haqqında

Cənubi Asiyanın Qızıl Aypara qrupuna Əfqanıstan, İran və Pakistan daxildir[5][6]. Bu bölgə eroin və əlaqəli tiryək istehsalı və ticarəti üçün qlobal bir mərkəz hesab olunur[7][8]. Son illərdə bu ölkələr bir çox çətinliklərlə, o cümlədən siyasi qarışıqlıq, iqtisadi qeyri-sabitlik, müharibə və terrorizmlə mübarizə apardılar. Hazırkı araşdırmada belə qüvvələrin bölgədəki heroin ticarətinin böyüməsinə və genişlənməsinə necə təsir göstərdiyini və ticarətin inyeksiya narkotik istifadəsi epidemiyası, insan immun çatışmazlığı virusunun (QİÇS) və digər qanla yoluxma hallarının artmasına necə təsir etdiyi araşdırılır.[9]

Qızıl Aypara bölgəsindən gələn üç yaxşı təyin olunmuş eroin ticarəti yolu var. Balkan marşrutu İran və Türkiyə ərazisindən keçir və Əfqan heroininin böyük hissəsini Avropaya keçirir. Şimal marşrutu Rusiya Federasiyasına və Orta Asiyaya heroin verir. Bu iki marşrut boyunca asayiş keşikçiliyinin artması səbəbindən, cənub marşrutu adlandırılan alternativ marşrutlar meydana çıxdı, İran və Pakistana və bu ölkələrdən dəniz və hava yolu ilə dünyanın digər yerlərinə heroin ticarəti davam etməyə başladı.[10][11] Asiyada dünyanın tiryək istifadəçilərinin üçdə ikisi yaşayır. 2006-cı ilin sonunda Əfqanıstanda, İranda və Pakistanda heroin istifadə edənlərin sayı müvafiq olaraq 50,000[12], 200,000[13] və 484,000[14] təşkil etdi. 2009-cu ildə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 120,000[15], 391,000[16] və 547.000-ə[17] yüksəldi. 1990-cı illərin əvvəllərindən bəri, Pakistanda ƏİV epidemiyası böyümüşdür, burada 2011-ci ildə ƏDV-nin üçdə biri QİÇS-ə yoluxmuşdur[18]. İranda bir 2010-cu ildə edilən bir araşdırmada, narkomanlar arasında QİÇS yayılmasının 15% olduğunu təxmin etdi[19]. Əfqan qaçqınlar arasında QİÇS, Hepatit B və Hepatit C-nin yüksək yayılması da bildirilmişdir[20]. Bu yazıda, Qızıl Aypara bölgəsindəki heroin ticarətini izləyirik və bunun, xüsusən də yüksək riskli əhali arasında QİÇS və digər qan yolu ilə yoluxma hallarının artmasına necə töhfə verdiyini izah edirik.

Əfqanıstanda tiryək ticarəti

1979-cu ilin yeni il gecəsində Sovet İttifaqı ordusu Əfqanıstana hücum etdi. Müharibənin 9 ili ərzində Əfqanıstanda[21] və Pakistanda[22] bir çox mədrəsə (dini seminariya) maddi vəziyyətə gətirildi. Bu mədrəsələrin məzunlarından bir çoxu 1993–1994-cü illərdə Əfqanıstanda 2001-ci ildə ABŞ-yə qarşı müharibəyə qədər başlayan Taliban hərəkatının əsasını təşkil etdilər[23][24]. Sovet İttifaqı ilə on il davam edən müharibə, millətin yaşayış kənd təsərrüfatının məhv olması ilə nəticələndi. Bu, regional sərkərdələrə ödənilən vergilərlə yanaşı, fermerlərə az su tələb edən və yüksək gəlir gətirən məhsul olan tiryək əkməkdən başqa bir az seçim etdi. Tiryək satışından əldə olunan qazanc, digər şeylərlə yanaşı, Əfqanıstanın Sovet işğalına müqavimətini maliyyələşdirmək üçün istifadə olunurdu. Tiryək istehsalı Taliban lideri Molla Ömərin haşhaş yetişdirməsini qadağan edən fətva səbəbiylə 1980 və 1990-cı illərdə 2000-ci ilə qədər yüksəldi. Tiryək istehsalı 2001-ci ildə Talibanın süqutundan sonra yenidən başladı. Tiryək ticarəti, etibarlı olmasa da, Əfqan fermerləri üçün nisbətən gəlirli bir müəssisə olmuşdur. 2002–2008-ci illər arasında haşhaş əkinçiləri 6,4 milyard dollar qazandı. Digər tərəfdən narkotik ticarəti edənlər 18 milyard dollar qazandılar[11]. Qazancın böyük hissəsi terrorçu fəaliyyətləri maliyyələşdirən sərkərdələr və Taliban yaraqlılarının əlinə düşdü. Əfqanıstanda tiryək ticarəti terrorizmi maliyyələşdirdiyindən, qeyri-qanuni tiryək ticarəti də asanlaşdıraraq vətəndaş qurumlarının bütövlüyünü zəiflətdi[25].

2010-cu ildə edilən bir araşdırma Əfqanıstanda heroin istifadəsinin əsas səbəbini təsvir edir: müharibə, qaçqınların vəziyyəti və sosial və iqtisadi böhran nümunələri. Müharibə nümunəsi keçmiş Əfqan əsgərləri tərəfindən uzun müddətli narkotik istifadəsinə (30 il) səbəb olur. Qaçqınların nümunəsinə Pakistan və İranda qaçqın olarkən narkotik istifadə etməyə başlayan insanlar daxildir. Sosial və iqtisadi böhran nümunəsinə narkotikdən sərt reallıqlarından qurtulma vasitəsi kimi istifadə etməyə başlayan insanlar daxildir[26]. NATO 2008-ci ildə elan etdi ki, terrorizmlə müharibə ilə yanaşı, narkotiklərə qarşı müharibə də beynəlxalq birliyin imtiyazıdır və narkotik əleyhinə əməliyyatlara kömək etmək üçün NATO qoşunlarından istifadə edilə bilər[26].

Əfqanıstanda inyeksiya dərmanları və QİÇS

Əfqanıstandakı üç on illik münaqişə dağılmış bir iqtisadiyyata və dağılmış cəmiyyətə təkan verdi. Bütün mövcud göstəricilər depressiya və digər ruhi xəstəliklər hallarının artmasını göstərir[27]. Qaçmaq üçün vasitə axtaran bir xalqın sakinləri getdikcə ölkədə ucuz və bol olan heroinə çevrildilər[28]. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Narkotiklər və Cinayətkarlıq İdarəsinin (BMTNC) hesablamalarına görə, 2009-cu ildə Əfqanıstanda 23,000 şəxs narkotik inyeksiya etdi, bu 2005-ci ildəki 19,000-dir. Eyni ildə Əfqanıstanda aparılan İnteqrasiya edilmiş Bio-Davranış Tədqiqatı (İBDT) göstərdi ki, narkotik inyeksiya edənlər də iynələri paylaşırlar[29]. 2012-ci ildə İBDT, narkotik inyeksiya edənlərdə QİÇS-in yayılma səviyyəsini 4,4% səviyyəsində qiymətləndirmişdir

QİÇS-in narkotik inyeksiya edən insanlardan artan tezliyi ilə digər yüksək riskli populyasiyalara yayılması üçün real risk var[28]. IBDT 2012-ə görə, Əfqanıstanda QİÇS-lə yaşayan qadın seks işçilərinin faizi 0,3% təşkil edir. 2009-cu ildə Əfqanıstanda 2015-ci ilə qədər 30.000-ə çatacağı təxmin edilən 18 mindən çox məhbus var idi[29]. Həbsxanalarda az olduqları üçün iynələri paylaşma ehtimalı daha yüksək olduğu üçün məhbusların qan yoluxucu infeksiya ilə yoluxma riski var. Bundan əlavə, inyeksiya narkotik istifadəsi məhkumlar arasında populyardır, çünki narkotik inyeksiya siqaret çəkməkdən daha həssas şəkildə həyata keçirilə bilər. Bir araşdırma, həbsxanaya inyeksiya edənlərin, QİÇS-ə yoluxmayanlara nisbətən beş qat daha çox olduğunu göstərir. Məhkumlar həbsxana mühafizəçiləri və ya digər məhbuslar tərəfindən cinsi istismarla da üzləşə bilər və bu, QİÇS və digər cinsi yolla ötürülən infeksiyaların yoluxma riskini artırır[30]. Ən son hesablamalar Əfqanıstanın ümumi əhalisində QİÇS-in yayılmasını <0,1%[31] səviyyəsində göstərir. Yüksək yayılmasına baxmayaraq, ƏDV, QSİ, MSM və məhkumlar arasında QİÇS və digər yoluxma hallarının artması[32][32] bu infeksiyaların ümumi populyasiyaya keçə biləcəyindən narahatdır.

Tarixi

Qızıl Aypara, Cənub-Şərqi Asiyanın Qızıl Üçbucağına nisbətən tiryək istehsalının daha uzun bir tarixinə malikdir. Qızıl Üçbucaq müasir dövrdə tiryək istehsal edən bir qurum olaraq yalnız 1980-ci illərdə, Qızıl Aypara 1950-ci illərdə etdikdən sonra ortaya çıxdı. Qızıl Üçbucaq 1980-ci illərdə tiryək və morfin bazarına təsir göstərməyə başladı və artan tələbatı ödəmək üçün o vaxtdan bəri hasilatı artırdı. 2001-ci ildə Əfqanıstanın işğalı zamanı, 11 sentyabr terror hücumlarına cavab olaraq Qızıl Aypara tiryək istehsalı böyük bir zərbə aldı və 2000-ci ildəkindən 90% az tiryək istehsal etdi.[33]

2007-ci ildə tiryək istehsalının ən yüksək nöqtəsində Qızıl Aypara, dünyanın təxminən 8000-dən çoxu, təxminən 9000 ton tiryək istehsal etdi.[33] Qızıl Aypara, həmçinin, Mərakeşdən (36 kq  / ha) 4 dəfə çox bölgənin qatran yüksək məhsuldarlığı (145 kq  / ha) səbəbiylə sirr qatranı bazarında üstünlük təşkil edir.[34] Qızıl Aypara eyni zamanda Qızıl Üçbucaqdan təxminən 64% daha böyük bir bazarı əhatə edir. Afrika, Avropa, Amerika və Orta Asiyaya 2500 tondan çox tiryək istehsal edir və paylayır və dünya üzrə təxminən 9.5 milyon tiryək istifadəçisini təmin edir.

Mümkün qədər çox tiryək məhsulunu tutmaq və ələ keçirmək üçün dünya miqyasında səylərə baxmayaraq, ümumi tiryək tutulması bütün dünyada paylanılan ümumi məhsulun yalnız 23,5% -ni gətirdi.[33] Bu tutulmalardan təxminən 97% tiryək və morfin tutulması Yaxın Şərqdə, eroin tutulması isə əsasən Orta Şərqdə və ya Avropada edilir. Əfqanıstanda qeyri-qanuni olaraq ixrac olunan heroinin yalnız bir faizi milli hökumətlər tərəfindən tutulur və məhv edilir. Əfqanıstan Qızıl Ayparadakı tiryəklərin əsas istehsalçısı olmasına baxmayaraq, ələ keçirmələrin əksəriyyəti qərbdəki qonşusu İranda edilir. Bunun səbəbi, tacirlərin Əfqanıstandan İrana sərhədi keçərkən tutulduğuna görə, məhsulu tiryəklərə yüksək tələbatın olduğu Avropa və Afrikaya paylamaları üçün. Pakistanda həbs olunan insan alverçilərinin əksəriyyəti 38% nigeriyalı və 32% pakistanlıdır.[33]

Dərman mənbəyindən son istifadəçi bazarlarına daşınması üçün zəruri olan bu tacirlər işin nə qədər riskli olduğuna görə böyük qazanc əldə edirlər. Hazırda narkotik ticarəti ilə məşğul olanların sayının təxminən bir milyondan çox olduğu təxmin edilir. Əfqanıstanda istehsal olunan tiryəkin böyük hissəsi istehsalçı olan Helmand, Qəndəhar və Helmand əyalətlərindən gəlir. Əfqanıstanda istehsal olunan 5.300 ton tiryəkdən 2.700 tonu eroinə çevrilir.[33] 2008-ci ildə istehsal olunan heroinin təxminən yarısı İranda istifadə edildi. Əfqanıstan aparıcı istehsalçı olsa da, orada yalnız 7% istifadə edildi.

İranda dərman qəbulu

2013-cü ildə 1,8 milyon tiryək istifadəçisi olan İran dünyada ən yüksək tiryək asılılığından birinə sahibdir[35]. Tiryək siqaretinin sosial qəbulu, İranda, ilk dəfə burada becərildiyi zaman XVI əsrdə meydana gəldi[36]. 1920-ci illərdə tiryək ticarəti İran ixracatının dörddə birini təşkil edirdi. 1955-ci ildə İranda tiryək qadağan edildi, bu da dolayı yolla Əfqanıstan və Pakistanda tiryək istehsalının artmasına səbəb oldu. 1969-cu ildə İran siyasətini ləğv etdi və tiryək becərilməsini qanuniləşdirdi[37], narkotik ticarəti ölümlə cəzalandırılan cinayət olaraq qaldı[38]. 1979-cu ilin iyununda İrandakı Xomeyni rejimi hal-hazırda qeyri-qanuni narkotiklərə beynəlxalq qadağa elan etdi və 1980-ci ilin yanvarında onu qanun halına gətirdi. Narkotik istifadəsi artmaqda davam etdi, çünki qonşu Əfqanıstan İrana satılan böyük miqdarda tiryək istehsal etdi və oradan qərbə. 1980-ci ilin sentyabrında İraq 8 il davam edən bir qarşıdurmaya səbəb olan İrana hücum etdi. Müharibə ilə mübarizəyə getdikcə daha çox vəsait yönəldildikcə, qeyri-qanuni dərmanların istifadəsi bir daha yayılmağa başladı[39]. Bu müharibə 1988-ci ilin avqustunda BMT-nin atəşkəsi ilə başa çatdı[40]. 2003-cü ildə Səddam Hüseynin İraq prezidentliyindən uzaqlaşdırılmasından sonra İran-İraq sərhədi məsaməli oldu və Əfqanıstanda eroin ticarəti üçün yeni bir yol açdı[41].

1993-cü ildə edilən bir hesabata görə, İranda 3500 hektar xaşxaş əkilmişdir və bu[42], Pakistanda (8185 ha.)[43] və Əfqanıstanda (58.000 ha)[44] qeyd edilən hektardan çox az idi. 1998 və 1999-cu illərdə aparılan növbəti tədqiqatlar İranda xaşxaş yetişdirilməyib[35], Pakistan və Əfqanıstanda 1999-cu il rəqəmləri müvafiq olaraq 1481[45] və 91.000 ha təşkil etmişdir.[46] Haşhaş becərilməsinin bu sürətlə azalmasına səbəb rəqabət ola bilər — qonşu Əfqanıstan dünya bazarına çox ucuz qiymətə tiryək vermişdi[47].

1136 əməliyyat otağı xəstəsi olan bir araşdırmada, Alavi et al. 126 xəstənin qanunsuz narkotik istifadə etdiyini, tiryəkin ən çox istifadə edilən dərman olduğunu söylədi (57%). Narkotik istifadəsinin ən çox yayılmış yolları udma (49,5%) və siqaret çəkmə (59%) idi[48]. Qeyri-qanuni narkotik istifadəçilərinin milli qiymətləndirmə tədqiqatında tiryəkin ən çox istifadə edilən qeyri-qanuni narkotik (100.000 əhaliyə 1500), ardınca şire (600), büllur metamfetamin (590), həşiş (470), eroinin olduğu təsbit edildi. / çat (350), metamfetamin / LSD / ekstaz (300), iynə vuran dərmanlar (280). Maddə istifadəsinin bütün növləri kişilər arasında qadınlara nisbətən daha çox rast gəlinirdi, 30 yaşdan yuxarı insanlar isə narkotik vurmağa daha çox meyl etdilər[49]. Tiryək qaçaqmalçılığına son qoymaq üçün İran sərhəd təhlükəsizliyinə bir milyard dollar sərmayə qoymuşdur.[50] Əfqanıstan və Pakistan hökumətləri eyni vaxtda qaçaq tiryək ələ keçirsə də, İran hüquq-mühafizə orqanlarının səyləri daha aqressiv olmuşdur. Eyni zamanda, İran hökuməti narkotik vasitələrin qanunsuz ticarəti ilə məşğul olmağa başlamışdı, mühakimə olunmaqdan və müalicə alanların və ya provayderlərin cəzalandırılmasından qorxmadan narkotikdən asılı insanların müalicəsi üçün hüquqi baza qurulurdu. Nəticə etibarilə BMTCN 1990-cı illərin sonunda İranda bir ofis açdı və 2002-ci ildə ilk metadon klinikası açıldı. İran hazırda məhkumlara zərərin azaldılması xidmətləri göstərən 22 ölkədən biridir[41]. Bununla belə, İrandakı çox sayda məhkum narkotiklə əlaqəli cinayətlərdə ittiham olunurlar (1980 ilə 2000 arasında, narkotik ittihamı ilə 1.700.000 nəfər həbs edildi). Bu həqiqəti tanımaqla, 2005-ci ildə İran hakimi İsmail Şostarri, narkotik istifadəçilərinə cəza əvəzinə rəftar edilməsini əmr etdi[51]. Fars körfəzi ölkələrində opioid istifadəsi və müalicəsi ilə əlaqədar sistematik bir araşdırma, İran istisna olmaqla, narkotik istifadəsini kriminallaşdıran İslam qanunlarına görə zərərin azaldılması xidmətlərinin bu bölgədə olmadığını tapdı. İrandan başqa bütün ölkələrdə opioid istifadəsi ilə bağlı statistik cəhətlərin azlığı mövcud idi[52]. Zərərin azaldılması proqramları Malayziya kimi digər müsəlman əhalisi olan ölkələrdə uğurla həyata keçirildi və davamlı və iqtisadi cəhətdən səmərəli olduğunu sübut etdi və təxminən 12000 yeni HİV infeksiyasının qarşısını aldı[53]

İran və Pakistandakı əfqan qaçqınlar

Əfqan qaçqınları dünyanın ən böyük məcburi köçkünlərindən birini təşkil edir[54]. 1978-ci il kommunist ələ keçirilməsindən və 1979-cu il sovet istilasından sonra altı milyon əfqan, ilk növbədə İran və Pakistanda olsa da, bütün dünyada sığınacaq taparaq vətənlərindən kənarda sığınacaq istədi[55]. 2016-cı ildə Pakistanda 1,5 milyon əfqan qaçqın və İranda 951.000 qaçqın var idi[56]. Qaçqınların daxili və xarici yerdəyişmələrinin, narkomaniya və cinsi ticarəti asanlaşdırmaq, qanla və cinsi yolla ötürülən infeksiyalar üçün risk altına qoymaq üçün göstərilmişdir[57][58][59]. Pakistanın Kvetta şəhərində Pakistan və Əfqan narkotik istifadəçiləri arasında məlumatlılığı və yüksək riskli təcrübələri müqayisə edən bir araşdırma, əfqan qaçqınların inyeksiya dərmanı istifadəsi və iynə mübadiləsi təcrübəsi daha çox olduğunu tapdı. Əfqanların pakistanlılardan daha az təhsili və ya işlə təmin olunması və evsiz qalma ehtimalı daha az idi. Əfqan qaçqınlar arasında QİÇS və digər qan yoluxucu infeksiyaların yayılmasının yüksək olması təəccüblü deyil. 556 qaçqın nümunəsində bir araşdırmada QİÇS (6%), Hepatit B (9%) və Hepatit C (37%)[60] əhəmiyyətli bir yük aşkar edilmişdir.

2002-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı, Əfqanıstan, Pakistan və İran hökumətləri ilə razılaşdırılaraq 2012-ci ilə qədər 5.7 milyon əfqan qaçqınları vətənlərinə geri göndərməyi hədəfləyən tarixdəki ən böyük repatriasiya proqramına başlamışdır[61]. 2015-ci ilə qədər Əfqanıstana 5,8 milyon qaçqın qayıtmışdı[62]. Proqram əvvəldən yaxşı niyyətli olsa da, repatriasiya olunan əhalidə yoluxucu xəstəliklərin yüksək yükünün təsirlərini və qaçqınların doğma Əfqan icmalarına patogenlərin yeni suşlarını gətirmək üçün yerləşdirilmə potensialını gözardı etdi.

Kanada müsəlmanlarının bir araşdırmasında, əqli xəstəliklər və bağımlılıkla əlaqəli damğa ilə mübarizə üçün imana əsaslanan proqramların istifadə edilə biləcəyi müəyyən edildi[63]. Kamboca qaçqınları ABŞ-nin ən böyük qaçqın əhalisini təşkil edir və 1975-ci ildə buraya gəldikdən iki on il sonra aparılan bir araşdırma əhali arasında ruhi xəstəliklərin yüksək səviyyəsini (depressiya və travmadan sonrakı stres pozğunluğu (PTSD)) tapdı. Tədqiqat miqrasiya əvvəl travma məruz qalma yüksək dərəcələrini (bəzi kateqoriyalarda 90% -dən çox) tapdı, lakin ABŞ-yə gəldikdən sonra travmaya məruz qalma dərəcələri azaldıldı[64]. Bir araşdırma, əvvəllər 5 ilə 15 il arasında müharibəyə məruz qalan insanlar arasında Bosniya və Herseqovina, Xorvatiya, Kosovo, Serbiya və Makedoniya Respublikasının müharibə şəraitində olan ölkələrində ruhi xəstəliklərin yayılmasını qiymətləndirdi. Bu populyasiyada psixi xəstəliklərin ümumi yayılmasının 44,8% olduğu, ən çox rast gəlinən ruhi pozğunluqların arasında TSDT (10.6–35.5%) və əsas depressiya (4.1–37.3%)[65] olduğu bildirilmişdir . Bu cür tədqiqatlar qaçqınlar və müharibə əlilləri üçün uzunmüddətli sağlamlığın inkişaf etdirilməsinin vacibliyini vurğulayır.

Bazarları

Qızıl Üçbucaqlı heroinin Asiya qanunsuz narkotik bazarlarında üstünlük təşkil etməsinə baxmayaraq Qızıl Aypara getdikcə Çinin qərbinə, xüsusən yaxınlıqdakı Sincan əyalətinə qaçaqmal gətirilən narkotik maddə mənbəyinə çevrilməkdədir.

Nəticə

Qızıl Aypara, tiryək ticarəti və istifadəsi ilə əlaqəli bir problem və QİÇS və digər qan yoluxucu infeksiyaların artması və yayılma problemi ilə davam etməkdədir. Üç ölkənin hökumətləri artan QİÇS epidemiyası ilə yanaşı, narkotik istifadəsi problemini həll etmək üçün bir neçə səy göstərdilər. Əfqanıstan, İran və Pakistan qanunsuz narkotik vasitələrin istehsalını, ticarəti və istifadəsini tənzimləyən üç beynəlxalq konvensiyanı (1961, 1971 və 1988) ratifikasiya etmişdir[66]. Pakistanda narkotik asılılığının bir xəstəlik deyil[67], bir cinayət kimi qəbul edilməsi, Mary Adelaide Leprosy Centre nəzdində fəaliyyət göstərən Narkotik Anonim təşkilatı kimi proqramlar vasitəsilə Pakistanda təbliğ edilmişdir. Bu cür dəstək qrupları təsirli olur, çünki narkotik istifadəçiləri üçün motivasiya və dəstək üçün bir qaynaq təmin edir[68]. Bənzər bir damarda İran, narkomaniya üçün hüquqi müalicə[41] etmək və xüsusi olaraq narkotik asılılarına istiqamətli klinikalar və dəstək mərkəzləri açmaq üçün addım atdı[69]. İran tiryək və marixuana becərilməsini qanuniləşdirməyi nəzərdə tutur və narkotik alverinə görə edam cəzasının ləğv edilməsinə çalışır[69][70]. Əfqanıstanda hökumət və QHT-nin maliyyələşdirdiyi zərərlərin azaldılması proqramları dərmanı abstinasiya əsaslı müalicəni təmin edir. 2002-ci ildə Kabildə cəmi iki müalicə mərkəzi var idi, lakin 2011-ci ilə qədər bu rəqəm 14-ə yüksəldi[71]. Bütün Əfqanıstanda dərman müalicəsi mərkəzlərinin sayı da 2009-cu ildəki 43-dən 2013-cü ildə 108-ə yüksəldi, 27000-dən çox narkotik istifadəçisini müalicə etmək imkanına sahib oldu[72]. Əfqanıstanda Zərərlərin Azaldılması Təşkilatı (ƏZAD) 2011-ci ildən bəri fəaliyyət göstərir[73] və QİÇS müayinəsi, qarşısının alınması və müalicəsi ilə həssas əhali üçün vəkil kimi çıxış edir[74]

Narkotik inyeksiya edən insanlar arasında iynə mübadiləsi təcrübəsini həll etmək üçün Pakistanın böyük şəhərlərində iynə mübadiləsi mərkəzləri yaradıldı. İynə şpris mübadiləsi proqramları istifadə olunan şprisləri enjektörlərdən toplayır və steril olanlarla təmin edir. Bu mərkəzlərdə çalışanlar narkotik istifadəçilərinə QİÇS haqqında məlumat verir və müvafiq müalicə mərkəzlərinə göndərirlər. Tədqiqatlar göstərir ki, bu cür proqramların işlədiyi ərazilərdə QİÇS yayılması azalır[75]. Bu cür proqramlar saatın tələbidir və Qızıl Aypara ölkələrinin hər üçində təbliğ olunmalıdır.

Tiryək istehsalı Qızıl Aypara ölkələrində fərqli yanaşmalarla məhdudlaşdırıla bilər. Fermerləri zəfəran, nar, üzüm və badam kimi alternativ bitkilər becərməyə həvəsləndirmək üçün maliyyə güzəştləri təklif oluna bilər ki, bu da xaşxaş yetişdirməsindən əldə olunan gəlirlə müqayisə oluna bilər. Fermerlər bu cür bitkilərin tiryəklə müqayisədə daha sabit bir gəlir verəcəyinə inandıra bilər, xüsusən tiryək hüquq mühafizə orqanları tərəfindən tutulub məhv edilə bilər. Hökumətlər daha yaxşı suvarma təmin etmək, kənd təsərrüfatı haqqında məlumat yaymaq, toxum paylamaq və kənd təsərrüfatı bazarlarını qurmaqla fermerlərə kömək etməlidirlər[76]. Əfqanıstan hökumətinin az gəlirli fermerlərin məhsullarını məhv etməsini dayandırması və daha çox itirmək məcburiyyətində qaldıqları üçün varlı torpaq sahiblərinə diqqət etmələri təklif edildi. Əslində, dağıdılandan sonra varlı torpaq mülkiyyətçilərinin tiryək məhsulunu itirmə ehtimalı az olduğu üçün tiryək məhsulunu itirməyin baha başa gələ biləcəyi və lisenziyalı, aşağı riskli bitkilərə sərmayə qoyacaqlarına dair sübutlar var. Narkotik ticarəti edənlərin müdaxiləsi üçün səy göstərilməlidir. Beynəlxalq dəstəyin köməyi ilə, Əfqanıstanda tiryək becərilməsi leqallaşdırıla bilər, çünki inkişaf etməkdə olan ölkələrdə tiryək dərmanlarına olan ehtiyacın ödənilməməsi lazımdır. Türkiyə modelindən sonra Əfqanıstan, inkişaf etməkdə olan ölkələrin lisenziyalı tiryək ehtiyaclarını ödəmək üçün potensial addım ata bilər; lakin tiryək kimi məhsulu qanuniləşdirmək çətindir, çünki sui-istifadə hallarının qarşısını almaq üçün siyasi sabitlik və təcrübə tələb olunur[77]. Tiryəkin daha geniş miqyasda zərərli ola biləcəyi, infeksiyaların və fahişəliyin yayılmasını asanlaşdırması barədə fermerlər arasında məlumatlandırılmalıdır. Pakistanın bu yaxınlarda yayımladığı bir nəşr medianın cinsi və cinsi yolla ötürülən xəstəliklərlə əlaqəli mövzular üzərində düşünməyə hazırlaşmasında necə təsirli ola biləcəyini göstərir. Tiryək alternativi Əfqanıstan iqtisadiyyatının başlanmasına kömək edə biləcək neft mədən sənayesidir. İctimai səhiyyə mütəxəssisləri, din xadimləri, siyasətçilər və KİV-lər dialoqa başlamalı və haşhaş əkinçilərinin, narkotik ticarəti edənlərin və istifadəçilərin, ticarəti seks işçilərinin və geniş ictimaiyyətin eroin istifadəsi və satqınlığı ilə əlaqədar düşüncə tərzinin dəyişdirilməsində əməkdaşlığa təşviq edilməlidirlər.

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 3 "Interpol: Drugs Sub-Directorate: Heroin". Interpol. 2007. 2015-01-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-07-05.
  2. ↑ "Archived copy". 2012-03-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-28.
  3. ↑ "Archived copy". 2013-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-01.
  4. ↑ "UN: Afghanistan is leading hashish producer". Fox News. 2010-03-31. 2011-07-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-01.
  5. ↑ Parviz S, Fatmi Z, Altaf A, McCormick JB, Fischer-Hoch S, Rahbar M, et al. Background demographics and risk behaviors of injecting drug users in Karachi Pakistan. Int J Infect Dis. 2006;10:364–71.
  6. ↑ Chouvy P-A. Opium: uncovering the politics of the poppy. New York: IB Tauris; 2009.
  7. ↑ Steinberg J. The Golden Crescent heroin connection 1995 Available from: [1][ölü keçid] Accessed 1 July 2017.
  8. ↑ Fuller T. Notorious Golden Triangle loses sway in the opium trade. New York: The New York Times; 2007.
  9. ↑ Todd CS, Nasir A, Stanekzai M, Fiekart K, Rasuli M, Vlahov D, et al. Prevalence and correlates of HIV, syphilis, and hepatitis B and C infection and harm reduction program use among male injecting drug users in Kabul, Afghanistan: A cross-sectional assessment. Harm Reduct J. 2011;8:22.
  10. ↑ World drug report—illicit opiate market. Vienna: UNODC; 2013. https://www.unodc.org/unodc/secured/wdr/wdr2013/World_Drug_Report_2013.pdf Arxivləşdirilib 2015-08-12 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  11. ↑ 1 2 Demirbuken H, Mili H, Townsend J. Addiction, crime, and insurgency—the transnational threat of Afghan opium. Vienna: United Nations Office on Drugs and Crime. 2009. https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/Afghanistan/Afghan_Opium_Trade_2009_web[ölü keçid].
  12. ↑ Ministry of Counter Narcotics, Ministry of Public Health, UNODC (Kabul), UNODC (Vienna). Vienna: UNODC. 2009. p. 5. https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/Studies/Afghan-Drug-Survey-2009-Executive-Summary-web.pdf Arxivləşdirilib 2019-11-04 at the Wayback Machine.
  13. ↑ Vick K. Opiates of the Iranian people. Washington DC: The Washington Post. 2005. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/09/22/AR2005092202287.html Arxivləşdirilib 2022-03-08 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  14. ↑ Drug abuse scenario: anti narcotics force—govt. of Pakistan; 2015 [Available from: http://www.anf.gov.pk/ddr_drug_abuse.php Arxivləşdirilib 2022-08-25 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  15. ↑ Ministry of Counter Narcotics, Ministry of Public Health, UNODC (Kabul), UNODC (Vienna). Vienna: UNODC. 2009. p. 5. https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/Studies/Afghan-Drug-Survey-2009-Executive-Summary-web.pdf Arxivləşdirilib 2019-11-04 at the Wayback Machine.
  16. ↑ UNODC. World Drug Report (United Nations Publication, Sales No. E.10.XI.13). Vienna: United Nations Office on Drugs and Crime. 2010. https://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2010/World_Drug_Report_2010_lo-res.pdf Arxivləşdirilib 2021-07-02 at the Wayback Machine. Accessed 3 July 2017.
  17. ↑ UNODC. World Drug Report (United Nations Publication, Sales No. E.10.XI.13). Vienna: United Nations Office on Drugs and Crime. 2010. https://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2010/World_Drug_Report_2010_lo-res.pdf Arxivləşdirilib 2021-07-02 at the Wayback Machine. Accessed 3 July 2017.
  18. ↑ National AIDS Control Program, Ministry of Inter-Provincial Coordination. 2012. http://files.unaids.org/en/dataanalysis/knowyourresponse/countryprogressreports/2012countries/ce_PK_Narrative_Report.pdf[ölü keçid]. Accessed 3 July 2017.
  19. ↑ Khajehkazemi R, Osooli M, Sajadi L, Karamouzian M, Sedaghat A, Fahimfar N, et al. HIV prevalence and risk behaviours among people who inject drugs in Iran: the 2010 National Surveillance Survey. Sex Transm Infect. 2013;89:iii29–32.
  20. ↑ Khanani M, Ansari A, Khan S, Somani M, Kazmi S, Ali SH. Concentrated epidemics of QİÇS, Hepatit C, and HBV among Afghan refugees. J Infect Dis. 2010;61:434–7.
  21. ↑ Abdulbaqi M. Madrassah in Afghanistan: evolution and its future. Policy Perspectives, Special Issue Afghanistan. Islamabad: Institute of Policy Studies. 2008. http://www.ips.org.pk/the-muslim-world/989-madrassah-in-afghanistan-evolution-and-its-future.html Arxivləşdirilib 2017-09-29 at the Wayback Machine. Accessed 3 July 2017.
  22. ↑ Pakistan: Madrasas, extremism and the military. International Crisis Group Report. Islamabad/Brussels 2002. p. 9. https://d2071andvip0wj.cloudfront.net/36-pakistan-madrasas-extremism-and-the-military.pdf Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine. Accessed 3 July 2017.
  23. ↑ Rubin M. Who is responsible for the Taliban? Middle East Rev Int Aff. 2002;6:1.
  24. ↑ Katzman K. Afghanistan: post-Taliban governance, security, and U.S. policy. In: Service UCR, editor. Washington DC: The Library of Congress, Congressional Research Service; 2010.
  25. ↑ UNODC. World drug report—executive summary. New York: UNODC; 2015. p. 17.
  26. ↑ 1 2 Maguet O, Majeed M. Implementing harm reduction for heroin users in Afghanistan, the worldwide opium supplier. Int J Drug Policy. 2010;21(2):119–21.
  27. ↑ Abidi S, Ali F, Shah F, Abbas F, Ali S. Burden of communicable disease among the native and repatriating Afghans. Plos Pathog. 2012;8:10.
  28. ↑ 1 2 Friedman J, Velenyi E. HIV and AIDS in South Asia. Chapter 2—responding to HIV in Afghanistan. Washington, DC: The World Bank; 2009.
  29. ↑ 1 2 NACP. Country progress report—Afghanistan. Geneva: The Joint United Nations Programme on HIV/AIDS. 2014. p. 12.
  30. ↑ Bazger F, Young A. Survey of groups at high risk of contracting sexually transmitted infections and HIV/AIDS in Kabul. Korbach: Ora International; 2005.
  31. ↑ UNAIDS Afghanistan — HIV & AIDS estimates 2013 [Available from: http://www.unaids.org/en/regionscountries/countries/afghanistan Arxivləşdirilib 2022-07-29 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  32. ↑ 1 2 Ministry of Public Health Director General of Preventive Medicine and Primary Health Care Communicable Disease Directorate (CDC). Geneva: Joint United Nations Programme on HIV/AIDS; 2012.
  33. ↑ 1 2 3 4 5 "Drug Trafficking". United Nations Office on Drugs and Crime. 6 November 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 May 2012.
  34. ↑ "Afghanistan is Leading Hashish Producer". Fox News. İstifadə tarixi: 21 May 2012. [ölü keçid]
  35. ↑ 1 2 International Narcotics Control Strategy Report — Volume I drug and chemical control In: Department of State UoA, editor. Department of State, United States of America. 2009. p. 338.
  36. ↑ Zarghami M, 2. Iranian common attitude toward opium consumption. Iran J Psychiatry Behav Sci. 2015;9(2):e2074.
  37. ↑ Reid G, Costigan G. Revisiting ‘the hidden epidemic:’ a situation assessment of drug use in Asia in the context of HIV/AIDS. Australia: The Centre for Harm Reduction, The Burnet Institute; 2002.
  38. ↑ Gallahue P, Lines R. The death penalty for drug offences, 2010. Iran: High Commitment States; 2010. p. 22.
  39. ↑ United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention. Global illicit drug trends. Vienna. 2002. p. 37. https://www.unodc.org/pdf/report_2002-06-26_1/report_2002-06-26_1.pdf Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine. Accessed 3 July 2017.
  40. ↑ BBC — On this day 1950–2005 2005 [Available from: http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/september/22/newsid_4242000/4242336.stm Arxivləşdirilib 2022-09-22 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  41. ↑ 1 2 3 Calabrese J. Iran’s war on drugs: holding the line?. Washington DC: the Middle East Institute; 2007.
  42. ↑ International Narcotics Control Strategy Report 1996 — South West Asia (Iran). Washington DC: Department of State, United States of America. 1997. https://www.state.gov/www/global/narcotics_law/1996_
  43. ↑ United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention. Vienna. https://www.unodc.org/pdf/report_2001-06-26_1/report_2001-06-26_1.pdf Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  44. ↑ Counter Narcotics Directorate, Afghanistan and United Nations Office on Drugs and Crime. Vienna. https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Afghanistan/AFGopiumsurvey04_web.pdf Arxivləşdirilib 2020-06-28 at the Wayback Machine. Accessed 3 July 2017.
  45. ↑ International Narcotics Control Strategy Report 1996 — South West Asia (Iran). Washington DC: Department of State, United States of America. 1997. https://www.state.gov/www/global/narcotics_law/1996
  46. ↑ Counter Narcotics Directorate, Afghanistan and United Nations Office on Drugs and Crime. Vienna. https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Afghanistan/AFGopiumsurvey04_web.pdf Arxivləşdirilib 2020-06-28 at the Wayback Machine. Accessed 3 July 2017.
  47. ↑ United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention. Vienna. https://www.unodc.org/pdf/report_2001-06-26_1/report_2001-06-26_1.pdf Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  48. ↑ Alavi S, Mehrdad R, Makarem J. Prevalence of substance abuse/alcohol consumption and their predictors among patients admitted in operating rooms of a General Educational Hospital, Tehran, Iran. Asian J Pharm Res Health Care. 2016;8(1):63–71.
  49. ↑ Nikfarjam A, Shokoohi M, Shahesmaeili A, Haghdoost A, Baneshi M, Haji-Maghsoudi S, et al. National population size estimation of illicit drug users through the network scale-up method in 2013 in Iran. Int J Drug Policy. 2016;31:147–52.
  50. ↑ McCoy A. The stimulus of prohibition: a critical history of the global narcotics trade. In: Steinberg MK, Hobbs J, J, Mathewson K, editors. Dangerous Harvest: Drug Plants and the Transformation of Indigenous Landscapes. USA: Oxford University Press; 2003. p. 75.
  51. ↑ Alam mehrjerdi Z, Noori R, Dolan K. Opioid use, treatment and harm reduction services: the first report from the Persian Gulf region. J Subst Use. 2014;21(2):1–7.
  52. ↑ Nissaramanesh B, Trace M, Roberts M. The rise of harm reduction in the Islamic Republic of Iran. UK: The Beckley Foundation Drug Policy programme; 2005.
  53. ↑ Bin Shaikh Mohd Salleh SMS, Kamarulzaman A. Implementation of an Islamic approach to harm reduction among illicit drug users in Malaysia. In: Kamali M, Bakar O, Batchelor D, Hashim R, editors. Islamic perspectives on science and technology. Singapore: Springer; 2016. p. 269–74.
  54. ↑ Rajabali A, Moin O, Ansari A, Khanani M, Ali S. Communicable disease among displaced Afghans: refuge without shelter. Nat Rev Microbiol. 2009;7(8):609–14.
  55. ↑ Colville R. Afghanistan: the unending crisis—the biggest caseload in the world. Refugees Magazine. Geneva: The United Nations High Commissioner for Refugees; 1997.
  56. ↑ UNHCR regional plan—building resilience and solutions for Afghan refugees in South-West Asia. Geneva: UNHCR; 2017.
  57. ↑ Tanaka Y, Kunii O, Hatano T, Wakai S. Knowledge, attitude, and practice (KAP) of HIV prevention and HIV infection risks among Congolese refugees in Tanzania. Health Place. 2008;14(3):434–52.
  58. ↑ Kukis M. Pakistan’s sex trade draws Afghan refugees 2001 [Available from: http://www.upi.com/Business_News/Security-Industry/2001/11/17/Pakistans-sex-trade-draws-Afghan-refugees/36701006037223/. Accessed 1 July 2017.
  59. ↑ Hankins C, Friedman S, Zafar T, Strathdee SA. Transmission and prevention of HIV and sexually transmitted infections in war settings: implications for current and future conflicts. AIDS. 2002;16(17):2245–52.
  60. ↑ Khanani M, Ansari A, Khan S, Somani M, Kazmi S, Ali SH. Concentrated epidemics of HIV, HCV, and HBV among Afghan refugees. J Infect Dis. 2010;61:434–7.
  61. ↑ The International Conference. The solutions strategy for Afghan refugees to support voluntary repatriation, sustainable reintegration and assistance to host countries. Geneva: UNHCR; 2012.
  62. ↑ UNHCR. The 2015 Afghanistan refugee and returnee overview. Geneva: The United Nations High Commissioner for Refugees; 2015.
  63. ↑ Jozaghi E, Asadullah M, Dahya A. The role of Muslim faith-based programs in transforming the lives of people suffering with mental health and addiction problems. J Subst Use. 2015;21(6):587–93.
  64. ↑ Marshall G, Schell T, Elliot M, Berthold S, Chun C-A. Mental health of Cambodian refugees 2 decades after resettlement in the United States. JAMA. 2005;294(5):571–9.
  65. ↑ Priebe S, Bogic M, Ajdukovic D, Franciskovic T, Galeazzi G, Kucukalic A, et al. Mental disorders following war in the Balkans—a study in 5 countries. Arch Gen Psychiatry. 2010;67(5):518–28.
  66. ↑ UNODC — The international drug control conventions. New York: United Nations; 2013.
  67. ↑ Batki SL, Sorensen JL. Care of injection drug users with HIV—treatment for substance use disorders 1998 [Available from: http://hivinsite.ucsf.edu/InSite?page=kb-00&doc=kb-03-03-06 Arxivləşdirilib 2019-04-29 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  68. ↑ Ali R. For Sindh’s drug users, Chicago-born priest built a ‘village of hope’ 2012 [Available from: http://tribune.com.pk/story/424035/for-sindhs-drug-users-chicago-born-priest-built-a-village-of-hope/ Arxivləşdirilib 2022-07-08 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  69. ↑ 1 2 Alammehrjerdi Z, Abdollahi M, Higgs P, Dolan K. Drug use treatment and harm reduction programs in Iran: a unique model of health in the most populated Persian Gulf country. Asian J Psychiatr. 2015;16:78–83.
  70. ↑ Iran tries to abolish death penalty for trafficking as it wrestles with rising drug charges Radio Zamaneh2017 [Available from: http://www.payvand.com/news/17/apr/1117.html Arxivləşdirilib 2021-01-26 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  71. ↑ Ghiabi M. Drug laws: Iran takes steps towards legalising cannabis 2015 [Available from: http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/drugs-laws-iran-takes-steps-towards-legalising-cannabis-marijuana-a6709176.html Arxivləşdirilib 2021-11-30 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  72. ↑ Todd CS, MacDonald D, Khoshnood K, Mansoor G, Eggerman M, Panter-Brick C. Opiate use, treatment, and harm reduction in Afghanistan: recent changes and future directions. Int J Drug Policy. 2012;23:341–5.
  73. ↑ UNODC. Afghanistan drug report. Vienna: United Nations Office on Drugs and Crime. 2013. p. 61.
  74. ↑ Organization for Harm Reduction in Afghanistan (OHRA). Areas of expertise 2015 [Available from: http://preventionhub.org/en/who-is-who/organization-harm-reduction-afghanistan-ohra[ölü keçid]. Accessed 1 July 2017.
  75. ↑ Dolan K, MacDonald M, Silins E, Topp L. Needle and syringe programs: A review of the evidence. In: Ageing DoHa, editor. Canberra: Australian Government Department of Health and Ageing. 2005.
  76. ↑ McConnon A. A Start-Up Turns to Saffron to Help Afghanistan Regrow. The New York Times. 2016. [Available from: https://www.nytimes.com/2016/08/11/business/smallbusiness/a-start-up-turns-to-saffron-to-help-afghanistan-regrow.html Arxivləşdirilib 2022-06-16 at the Wayback Machine. Accessed 1 July 2017.
  77. ↑ Simmons A. Opium cultivation in Afghanistan: a policy proposal based on lessons from Turkey and China Budapest. Hungary: Central European University; 2014.

  1. http://www.interpol.com/Public/Drugs/heroin/default.asp/ Arxivləşdirilib 2016-06-08 at the Wayback Machine
  2. https://web.archive.org/web/20150111194448/
  3. https://www.interpol.com/Public/Drugs/heroin/default.asp Arxivləşdirilib 2016-06-08 at the Wayback Machine
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qızıl_aypara&oldid=7336531"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023