Qırmızı monastır
Qırmızı monastır və ya Müqəddəs Qriqor monastırı[1] – Kəlbəcər rayonunun Qozlu kəndindən 3 km aralıda, sıldırım qayalıqlı yüksək ərazidə, üç tərəfdən sərt enişlə əhatə olunmuş meşənin içində yerləşən tarixi monastır. Qırmızı monastır Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən yerli əhəmiyyətli abidə kimi qeydiyyata alınmışdır.[2]
| Qırmızı monastır | |
|---|---|
| erm. Կարմիրավան | |
 | |
 | |
| 40°06′44″ şm. e. 46°28′35″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Şəhər | Kəlbəcər |
| Yerləşir | Qozlu kəndi |
| Aidiyyatı |
Alban Həvari Kilsəsi Erməni Qriqorian Kilsəsinin Qarabağ yeparxiyası |
| Tikilmə tarixi | IX-X əsrlər |
| İstinad nöm. | 4484 |
| Kateqoriya | Məbəd |
| Əhəmiyyəti | Yerli əhəmiyyətli |
|
|
|
 Kilsənin planı |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qırmızı monastır ərazisi epiqrafik yazılarla zəngindir. Monastır ərazisindəki kitabələrdən on səkkizi müxtəlif dövrlərdə erməni tədqiqatçılar tərəfindən oxunmuş və nəşr edilmişdir.[3][4][5]
Kitabələr kilsə və narteksin divarlarına toxunmuş xüsusi daş lövhələrdə, həmçinin portal timpanlarında və xaçdaşlarda qeydə alınmışdır.[6] Həmin kitabələr abidənin ina tarixi ilə bağlı məlumat verməklə yanaşı, həm də özündə Yuxarı Xaçın knyazlarının qarşılıqlı münasibətləri, ərazinin sosial-iqtisadi və siyasi mühiti haqqında dəyərli informasiyaları saxlayır.[6]
Abidənin inşa kitabəsi 16 sətirdən ibarət olmaqla, ensiz uzun daş üzərində yazılmış və əsas kilsə binasının şimal divarına hörülmüşdür.[6] Kitabədə deyilir: “673-cü ilin yayında (miladi 1224) mən, Vaxtanqın oğlu, Həsənin qardaşı bu kilsəni tikdirdim və Çakedə saldırdığım bağla birlikdə oğlum Qriqorun xidmətinə verdim ki, ruhumu xilas edim.”[7] Kilsənin cənub divarına hörülmüş ikinci inşaat kitabəsində isə kilsənin başqa bir tarixdə və başqa bir sifariş əsasında tikildiyi göstərilir.[6] 13 sətirlik həmin kitabədə deyilir: “708-ci ilin yayında (miladi 1259) mən, ter Qriqor, Amaras yepiskopu, müqəddəs qardaşlığa qoşuldum və kilsəni inşa etmiş vardapetə (orta əsrlərdə memarlar üçün fəxri titul) ödəniş etdim. Monastırın rahibi ter Qriqores...”[8] Ş.Mkrtçyan qeyd edir ki, kilsənin 35 il sonra yenidən “tikilməsi” onu göstərir ki, məbəd ciddi zədələnmiş və ya o dərəcədə dağılmışdır ki, onu bərpa etdirənlər “tikdirmək” ifadəsini istifadə etməyi üstün tutmuşlar.[6] Tədqiqatçının fikrincə, bu kitabələrdə göstərilən tarixlərin düzgünlüyünə də şübhə ola bilməz: belə ki, birinci kitabəyə əsasən Sakar oğlu Qriqorisi kilsənin xidmətinə verir, ikinci kitabədə isə həmin Qriqoris artıq kilsə rahibi kimi xatırlanır.[8]
Mənbələrdə adı Sakar və ya Sakr kimi qeyd edilən şəxs, Zar kəndinin knyaz sülaləsinin rəhbəri olmuşdur.[1] Monastır ərazisindəki xaçdaşlardan biri üzərində həkk edilmiş kitabədə isə həm abidənin adı (Müqəddəs Qriqor monastırı) qeyd edilir, həm də Sakarın monastıra bəxşişlərindən bəhz olunur.[1]
Ş. Mkrtıçyanın fikrincə kitabədə öz adını “vardapet” (ustad) titulu ilə əvəz etməsinə görə, kilsəni inşa edən memarın məşhur sənətkar olduğunu düşünmək olar. Kilsə kitabələrindən birində memarın işi qarşılığında aldığı məbləğ də qeyd edilmişdir.[9] S. Barxudaryanın məlumatına görə Qırmızı monastırın əsas kilsəsini bərpa edən “vardapet” 80 dehqan almışdır ki, bu da “XIII əsr üçün, xüsusilə əyalət ərazidə böyük məbləğ idi.”[8]
Kompleks böyük kilsə binası, ona bitişik narteks, sovməə, hücrələr və digər mülki tikililərin qalıqlarından ibarətdir.[6] Kompleksə daxil olan bütün tikililər kobud yonulmuş yerli daşlardan inşa edilmişdir. Səliqəli işlənmiş daşlardan isə yalnız, nişlər, qapı və pəncərə yerlərinin haşiyələrinin inşasında istifadə olunmuşdur.[6] Kilsə divarlarına üzərində epiqrafik yazılar olan düz daşlar da tikilmişdir.[6]
Əsas kilsə binası planda kiçik tağtavanlı zaldan ibarət olmaqla, qərbdən narteks, cənub-şərqdən isə sovməə ilə əhatə olunmuşdur.[9] Kilsənin cənub və şimal divarları çox böyükdür. Narteksin divarlarında içəri tərəfdən yaradılmış nişlər vasitəsiylə divar içindəki saxlama otaqlarına keçmək mümkündür.[9]
Monastır ərazisindəki xaçdaşların hazırlanmasında Tərtər çayı vadisi üçün xarakterik olan[6] çəhrayı daşlardan istifadə olunmuşdur. Qırmızı monastırın xaçdaşları yüksək sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə fərqlənir və bir sıra stilistik fərqliliklərə malikdir.[6]
Qırmızı monastır orta əsrlər kitab sənətinin Qafqazda ən mühüm mənbələrindən biri olmuşdur.[9] Monastır rahibləri dini ibadətlə yanaşı müxtəlif dövrlərə aid əlyazmaların köçürülməsi və yeni nüsxələrin yaradılması ilə də məşğul olurdular.[9] Monastırın əlyazma köçürən rahiblərindən biri olan Vardan, 1621-ci ilə aid əlyazmasında işin nə qədər çətin olmasından bəhs edir: “Bir səhifənin yazılması yazamanı on dəfə yerimdən durmağa məcbur edirlər. Kitab və ondakı səhvlərə görə məni qınamayın. Əlimə lələyi alıram – lakin, daş və odun dalınca getməliyəm, bir az yazıram - , lakin, bağa qulluq etməliyəm”[1]
- ↑ 1 2 3 4 Улубабян, Б. О Сакаре и княжствах Верхнего Хачена (Княжество Хачена в X—XVI вв.). Ереван: Изд-во АН АрмССР. 1975. (#accessdate_missing_url)
- ↑ "Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı" (PDF). Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2 avqust 2001. 2021-07-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 20 iyul 2020.
- ↑ Джалалянц, С. Путешествие по Великой Армении (Ч. 2. (на арм. яз.)). Тифлис. 1858. 232.
- ↑ Бархударянц, 1895. səh. 192
- ↑ Бархударян, 1982. səh. 114
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Мкртчян, 1989. səh. 49
- ↑ Бархударян, С. Средневековые армянские архитекторы и мастера по камню. Ереван. 1963. 59.
- ↑ 1 2 3 Бархударян, 1982. səh. 116
- ↑ 1 2 3 4 5 Мкртчян, 1989. səh. 50
- Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004
- Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989
- Бархударянц, Макар, Арцах, Баку, 1895
- Бархударян, С. Свод армянских надписей, вып. 5. Ереван. 1982. 184.