Yuxarıda qeyd olunan M. F. Axundovun ilk şeiri kimi "Puşkinin ölümünə Şərq poeması" da fars dilində və klassik şərq poeziyası ənənələrində yazılıb. Əsərin poetik forması aydın ifadə edilmiş romantik şərqi ruh, müqayisələr, metaforalar, şərq klassik poeziyasına xas olan epitetlər, parlaq və əcaib şeir ornamentləri ilə səciyyələnir. "Puşkinin ölümünə Şərq poeması"nın bədii forması və strukturu tamamilə ənənəvidir və özündə heç bir yenilik daşımır. M. F. Axundovun poemasının bütöv bədii gücü və dəyəri ilk növbədə onun materialının yeniliyi və təsirliyi, hisslərinin dərinliyi və məzmununun emosionallığı ilə bağlıdır...

Orijinal mətn  (rus.)  

Как и упомянутое выше первое стихотворение М. Ф. Ахундова, «Восточная поэма на смерть Пушкина» написана на персидском языке и в традициях классической восточной поэзии. Поэтическая форма произведения характеризуется отчетливо выраженным восточным романтическим духом, сравнениями, метафорами и эпитетами, присущими восточной классической поэзии, яркостью и причудливостью орнаментации стиха. Художественная форма и структура «Восточной поэмы на смерть Пушкина» вполне традиционны и ничего новаторского в себе не несут. Вся художественная сила и ценность поэмы М. Ф. Ахундова заключены прежде всего в новизне и действенности её материала, глубине чувства, эмоциональности содержания…

"Puşkinin ölümünə Şərq poeması" M. F. Axundovun bizim dövrə qədər orijinal şəkildə gəlib çatmış ikinci poetik əsəridir. Puşkinin faciəli ölümü haqda xəbər gənc azərbaycan şairini dərindən sarsıtdı. Onun poeması böyük rus şairinə alovlu sevgi bəstəliyir. Puşkinin qatillərinə qəzəblə lənət oxuyaraq o, onun vaxtsız vəfatına acı-acı ağlayır

Orijinal mətn  (rus.)  

Второе дошедшее до нас в оригинале поэтическое произведение М. Ф. Ахундова — «Восточная поэма на смерть Пушкина». Весть о трагической гибели А. С. Пушкина глубоко потрясла молодого азербайджанского поэта. Его поэма проникнута горячей любовью к великому русскому поэту. Гневно заклеймив убийц Пушкина, он горько оплакивает его безвременную кончину.

Cəmiyyətin duel ərəfəsindəki hadisələr barədə fikri rəsmi hökumət versiyasına üstünlük verən mətbuatda yox, məhz şəxsi yazışmalarda, söhbətlərdə, poetik çağırışlarda ifadə olunurdu

Orijinal mətn  (rus.)  

…Мнение общества о событиях, предшествовавших дуэли, находило выражение не в печати, где господствовала официальная, правительственная версия, но главным образом в разговорах, частной переписке, поэтических откликах…

Müqayisədə göründüyü kimi, "Moskovski nablüdatel" jurnalı tərəfindən dərc olunmuş mətndə redaksiya yalnız cüzi düzəlişlər edib. Poemanın M F Axundovun özü tərəfindən edilmiş rus dilinə tərcüməsi gənc azərbaycanlı şairin bu sahədə ilk cəhd idi. Və qeyd etmək lazımdır ki, tam uğurlu cəhddir. Bu tərcümənin rus mətbuatının səhifələrində nəşr edilməsi diqqətəlayiq hadisə oldu.

Orijinal mətn  (rus.)  

Как видно из сравнения, в тексте, опубликованном в «Московском наблюдателе», редакцией внесены лишь незначительные исправления. Перевод поэмы на русский язык, сделанный самим М. Ф. Ахундовым, был первой попыткой молодого азербайджанского поэта в этой области. И, надо отметить, попыткой вполне удачной. Публикация этого перевода на страницах русской печати явилась событием, заслуживающим внимания.

M. F. Axundovun dostu və Gürcüstanda yerləşən baş müdirin dəftərxanasından olan iş yoldaşı İ. İ. Klementyevin etdiyi "Puşkinin ölümünə" şərq poemasının bu müəllif tərcüməsi bəlkə də müəllifin xəbəri olmadan, Moskvaya göndərilmişdi və "Moskovski nablüdatel" jurnalının 1837-ci ilin mart kitabında çap olunmuşdur.

Orijinal mətn  (rus.)  

Этот авторский перевод восточной поэмы «На смерть Пушкина» приятелем и сослуживцем М. Ф. Ахундова по канцелярии главноуправляющего в Грузии И. И. Клементьевым, возможно даже без ведома автора, был послан в Москву и напечатан в мартовской книжке журнала «Московский Наблюдатель» за 1837 год.

Daha bir neçə il sonra, 1880-ci ildə Puşkinin Moskvada abidəsinin açılması ilə əlaqədar "Peterburqski listok" Axundovun poemasını Sokolovun ağ misralı tərcüməsini dərc etdi

Orijinal mətn  (rus.)  

Еще через несколько лет, в 1880 г., в связи с открытием памятника Пушкину в Москве «Петербургский листок» поместил поэму Ахундова в переводе А. Соколова, сделанном белым стихом.

O, gənc M. F. Axundov idi ki, Puşkinin faciəli ölümünə dərhal öz münasibətini bildirdi və Lermontovun "Şairin ölümü" şeirinin ardınca 1837-ci ildə necə deyərlər, ürəyinin qanı ilə məşhur "Puşkinin ölümünə Şərq poeması"nı yazdı.
1899-cu ildə, Puşkinin anadan olmasının yüz illiyi ilə əlaqədar Tiflisdə nəşr olunan "Qafqaz" qəzeti M. F. Axundovun poemasınının yeni rus dilinə tərcümə olunmuş versiyasını təkrarən yazaraq oxuculara bildirirdi: "Dahi rus şairinin faciəli vəfatı barədə məşum xəbər yurdumuza çatanda, Fət-Əli öz kədərini gur şeirlərlə ifadə etdi". "Puşkinin ölümünə şərq poeması" poetik əsərdir və elə görünə bilər ki, onun bizim mövzuya aidiyyəti yoxdur. Lakin əsəri diqqətlə oxuyanda asanlıqla əmin olmaq olar ki, onun daxilində poetik bədii həyatı kritik fikri ilə üzvi şəkildə uyğunlaşır, tənqidi fikirlər daim müşayiət olunur. Poemanın birinci hissəsi şərq poetik ənənələri üslubunda və poetik simvol və obrazlarla zəngin olduğu vaxtda, onun ikinci hissəsində tənqidi qiymətlər və təyinlər üstünlük təşkil edir, tənqidi fikir poetik fikri üstələyir. Daha doğrusu, ikinci hissə poetik tənqid janrının xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edir.
Poemanın poetik obrazları və müqayisələrində Axundov Puşkinin yaradıcılığı, böyük şairin rus poeziyası tarixində dəqiq yer konsepsiyası və roluna öz nöqteyi-nəzərini bildirir. Poema müəllifinin qiymətləndirməsi və müşahidələri göstərilər ki, o, Puşkinin yaradıcılığını yaxşı tanıyırdı, onu uca şöhrəti haqqında xəbərdar idi. "O Puşkin ki, nüktəyə başlayan zaman. Hər bucaqdan qopardı, coşqun alqışlar?" sətirlərində Axundov şairin yaradıcılığına öz qiymətini verir, onu "söz ordusu başçısı" adlandırır, onun dünya şöhrətini vurğulayır "Dolaşırdı şöhrəti diyarbədiyar". Poemada rus ədəbiyyatının Lomonosovdan Puşkinə qədər biçimli inkişaf konsepsiyasını görmək olar. Özü də Puşkindən əvvəl rus ədəbiyyatının inkişafında görkəmli yazıçıların yeri və xidmətlərini xarakterizə edərək, müəllif kontrast və müqayisələr üsullarına əl atır, hansılar ki ona Puşkinin rus ədəbiyyatı tarixində yeri və əhəmiyyətini qabarıq şəkildə müəyyən və ifraz etməyə imkan verir. Əlbəttə ki, Axundov şairi onu sələfləri ilə müqayisə etmir, amma onu onların davamçısı kimi görür, hansı ki onların başladığı rus ədəbiyyatının yeniləşmə işini davam etdirir və bitirir.

Nəzm evini süsləyən Lomonosovdu,
Orada Puşkin xəyalı oldu bərqərar.
Derjavin tutmuşdusa sözün mülkünü,
Yerində Puşkin oldu nəzmilə muxtar.
Camə bilik meyini tökdü Karamzin,
Puşkinə qismət oldu o cami-gülnar.

Lomonosov, Derjavin və Karamzin — rus ədəbiyyatının Puşkinə qədər dövrünün inkişafında başlayan yeni tendensiya və yeni istiqamətin yaranması bu üç şəxsiyyətin adı ilə bağlıdır. Lakin bütün bu təşəbbüslər, istiqamətlər və tendensiyalar Puşkinin yaradıcılığında bir araya gəldilər və vahid realist istiqamətdə birləşdilər, hansı ki rus ədəbiyyatının inkişafında yeni mərhələyə çevrildi. Bu Axundovun XVIII və XIX (üçdə bir hissəsi) əsrlərdə olan rus ədəbiyyatının konsepsiyası idi, hansı ki sonradan V. Q. Belinski tərəfindən irəli sürülən həmin dövrdə rus ədəbiyyatının inkişaf konsepsiyası ilə demək olar ki, üst-üstə düşür...

Orijinal mətn  (rus.)  

Это был молодой М. Ф. Ахундов, который сразу откликнулся на трагическую гибель Пушкина и создал в 1837 году вслед за лермонтовским стихотворением «Смерть поэта» свою известную «Восточную поэму на смерть Пушкина», написанную, что называется, кровью сердца.
В 1899 году, в связи со столетием со дня рождения Пушкина, газета «Кавказ», издававшаяся в Тифлисе, повторно печатая поэму М. Ф. Ахундова в новом переводе на русский язык, сообщала читателям: «Когда до нашего края долетела роковая весть о трагической кончине гениального русского поэта, Фат-Али в звучных стихах излил свою скорбь». «Восточная поэма на смерть Пушкина» — произведение поэтическое, и может показаться, что к нашей теме отношения не имеет. Однако при внимательном прочтении этого произведения легко убедиться в том, что поэтическая образная жизнь органически сочетается в нем с критической мыслью, постоянно сопровождается критическими оценками. Если первая часть поэмы выдержана в стиле восточной поэтической традиции, насыщена поэтическими символами и образами, то во второй части её преобладают критические оценки и определения, критическая мысль превалирует над поэтической мыслью. Точнее сказать, вторая часть заключает в себе черты жанра поэтической критики.
В поэтических образах и сравнениях поэмы Ахундов высказывает свою точку зрення на творчество Пушкина, весьма четкую концепцию места и роли великого поэта в истории русской поэзии. Оценки и наблюдения автора поэмы свидетельствуют о том, что он хорошо знал творчество Пушкина, был осведомлен о его громкой славе. Говоря «о Пушкине, которому стократно гремела хвала со всех концов, когда он игриво изливал свои мечтания», Ахундов дает свою оценку творчества поэта, называет его «главой собора поэтов», подчёркивает его мировую известность — «распространилась слава его гения по Европе…». В поэме содержится стройная концепция развития русской литературы от Ломоносова до Пушкина. Причем, характеризуя заслуги и место выдающихся писателей допушкинской поры в развитии русской литературы, автор прибегает к приемам контраста и сравнения, позволяющим ему рельефно выделить и определить место и значение Пушкина в истории русской литературы. Разумеется, Ахундов не противопоставляет поэта его предшественникам, а видит в нем их преемника, продолжающего и завершающего начатое ими дело обновления русской литературы
Ломоносов красою гения украшал
обитель поэзии, но его мечта в ней
утвердилась.
Хотя Державин завоевал державу
литературы, но для укрепления и
устройства её избран он (Пушкин).
Карамзин наполнил чашу вином знания,
он выпил вино сей наполненной чаши
Ломоносов, Державин, Карамзин — три крупные фигуры, с именем каждого из них связано начало новой тенденции, нового направления в развитии допушкинской русской литературы. Но все эти начинання, направления и тенденции сошлись и объединились в творчестве Пушкина в единое реалистическое направление, обозначившее новый этап в развитии русской литературы. Такова ахундовская концепция русской литературы XVIII и первой трети XIX века, которая почти совпадает с концепцией развития русской литературы указанного периода, выдвинутой позднее В. Г. Белинским…

Axundovun poeması unudulmamışdır və dəfələrlə nəşr edilmişdir — 1871 və 1899-cu illərdə "Kafqaz" qəzetində, "Tifliski listok" qəzetinin "İllüstrirovannoye pribavlenie" şəkilli əlavə hissəsində çap edilmişdir, baxmayaraq ki onu tərcümə etmə cəhdləri olmamışdır. Sovetin vaxtında Axundovun poeması bir neçə SSRİ xalqlarının dilinə tərcümə olunmuşdur — rus, ukrayna, gürcü, belarus, özbək, tatar, latış, yakut və s. dillərə. P. Antokolski, İ. Qonçarenko, Aşot Qraşi, Zəki Nuri, K. Murzaliyev kimi tərcüməçilər özünəməxsus şəkildə "Şərq poemasını"nın gözəllik və cazibədarlığını tərcümə işlərində qoruya bilmişdilər.

Poema Azərbaycan dilinə də tərcümə edilmişdir. Fars dilindən tərcümə Mikayıl Müşfiq tərəfindən həyata keçirilmişdir, hansı ki poemanın heca və üslubunu saxlayaraq, hisslərin bütün gücü ilə M. F. Axundovun düşüncə və istəklərini çatdırdı, eyni anda ana dilinin səs və məna zənginliyini ustalıqla istifadə etdi. Axundovun misraları Cəfər Xəndanın hazırladığı ballada-romansda səslənir (musiqi müəllifi Süleyman Ələsgərov).
"Şərq poeması"nın əhəmiyyətini əbədidir. Onu oxuyarkən, biz elə bil dahi Puşkinə olan yüksək məhəbbət hissinin tükənməz mənbəsinə toxunuruq. Biz bununla fəxr edirik ki, Şərqdə Puşkinin dünya poeziyasında əhəmiyyətini ilk dəfə böyük Mirzə Fətəli tərəfindən dərk edilmiş və sevə-sevə vəsf edilmişdir. Biz buna görə ona əbədi minnətdarıq.

Orijinal mətn  (rus.)  

Поэма Ахундова не была забыта и не раз издавалась — в газете «Кавказ» в 1871 и 1899 годах, была напечатана в «Иллюстрированном прибавлении» к газете «Тифлисский листок», в «Пушкиниане» В. Каллаш, хотя попыток вновь перевести её не было. В советское время ахундовская поэма была переведена на многие языки народов СССР — русский, украинский, белорусский, узбекский, грузинский, латышский, татарский, якутский и др. Такие переводчики, как П. Антокольский, И. Гончаренко, Ашот Граши, Заки Нури, К. Мурзалиев, по-своему сохраняли в своих переводах красоту и обаяние «Восточной поэмы».
Поэма переведена и на азербайджанский язык. Перевод с фарси был осуществлен Микаилом Мушфиком, который со всей силой чувств, сохранив стиль и слог поэмы, передал думы и чаяния М. Ф. Ахундова, при этом мастерски использовал звуковое и смысловое богатство родного языка. В обработке Джафара Хандана строки Ахундова звучат в Балладе-романсе (музыка Сулеймана Алескерова).
Значение «Восточной поэмы» непреходяще. Читая её, мы как бы прикасаемся к неиссякаемому источнику возвышенного чувства любви к великому Пушкину. «Мы гордимся тем, — писал Самед Вургун, — что значение Пушкина в мировой поэзии впервые на Востоке было понято и любовно воспето великим Мирза Фатали. Мы ему за это вечно благодарны».

Oktyabr inqilabından sonra Mirzə Fətəli Axundovun Puşkinin ölümünə poemasını ilk gürcü şairi və alimi İosif Qrişaşvilli xatırladı, hansı ki Bestujevin yazdığı mətnin gürcü dilinə özünün etdiyi tərcüməni gürcü jurnalı "Droşa"nın 1932-ci ildə 5-ci nömrəsinə yerləşdirdi, növbəti ildə isə Adolf Berjenin dərci barədə "Literaturnoye Zaqafqaziya" jurnalının birinci nömrəsində məlumat verdi...

Orijinal mətn  (rus.)  

Первым после торжества Октябрьской революции вспомнил о поэме Мирзы Фатали Ахундова на смерть Пушкина грузинский поэт и ученый Иосиф Гришашвили, который поместил в № 5 грузинского журнала «Дроша» («Знамя») за 1932 год свой перевод бестужевского текста поэмы на грузинский язык, а в следующем году сообщил о публикации Адольфа Берже в № 1 журнала «Литературное Закавказье» за 1933 год…

Lakin, Azərbaycan SSR hökumətinin əldə etdiyi arxivə daxil olmayan və Tbilisidə yazıçının nəvəsi tərəfindən saxlanılan Axundovun bəzi kağızlar və əlyazmalarının təhlili zamanı biz bu poemanın M-F. Axundovun əli ilə yazılmış mətninə rast gəldik, bu da onun əsilliyinə heç bir şübhə yeri qoymur.

Poema böyük əhatəli listin dörd səhifəsində yazılıb.nO, fars dilində yazılıb və əvvəldən axıra qədər eyni qafiyəylə bitən əlli beytdən ibarətdir. Əlyazma çox yaxşı saxlanılıb və rahat oxunur.
A. A. Bestujevın (Marlinski) rus dilinə tərcüməsi ilə poemanın orijinalı müqayisəsində aydın məlum oldu ki, bu tərcümə orijinala çox oxşar tərtib edilib, ona görə də biz M-F. Axundovun yazılar toplusunun özündə məhz bu nəsr tərcüməsinı saxlamaq qərarına gəldik, hərçənd son aylarda poemanın rus dilinə az və ya çox uğurlu mənzum tərcüməsi olsa da.

SSR İttifaqı Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda saxlanılan, bizim aşkar etdiyimiz M-F. Axundovun poemasının orijinalının şəkili 18 noyabr 1936-cı il tarixli 267 (5066) saylı "Bakinski raboçi" qəzetində, eləcə də Bakının digər mətbuat orqanlarında da dərc olunmuşdur...

Orijinal mətn  (rus.)  

Однако, при разборе некоторых бумаг и рукописей М.-Ф. Ахундова, не вошедших в приобретенный правительством ССР Азербайджана архив и хранившихся в Тбилиси, у внука писателя, мы обнаружили текст этой поэмы, написанный рукой самого М.-Ф. Ахундова, что не оставляет никаких сомнений в его подлиности.
Поэма написана на четырех страницах большого развернутого листа. Она написана на фарсидском языке и состоит из пятидесяти двустиший, рифмующихся от начала до конца одной рифмой. Рукопись сохранилась очень хорошо и читается свободно.
При сличении подлинника поэмы с русским переводом А. А. Бестужева (Марлинского) оказалось, что этот перевод сделан весьма близко к подлиннику, поэтому мы и решили оставить в настоящем собрании сочинений М.-Ф. Ахундова именно этот прозаический перевод, хотя за последние месяцы сделаны более или менее удачные попытки стихотворного перевода этой поэмы на русский язык.
Обнаруженный нами подлинник поэмы М.-Ф. Ахундова «На смерть А. С. Пушкина», хранящийся ныне в Институте истории, языка и литературы Азербайджанского филиала Академии наук Союза ССР, был опубликован в снимке в газете "Бакинский рабочий" от 18 ноября 1936 г. № 267 (5066), а также в других органах печати в Баку…

Puşkinin ölümünə poema əlli beytdən ibarətdir və qəsidə şəklində yazılıb: o, əvvəldən axıra kimi "ar" qafiyəsiylə bitir, hansı ki poemanın ilk və on dörd hecadan ibarət sonrakı cüt sətirlərinin hamısını özündə cəmləşdirir.

Orijinal mətn  (rus.)  

Поэма на смерть Пушкина состоит из пятидесяти бейтов (двустиший) и написана в форме касиды: рифмуется она от начала до конца одной рифмой на «ар», которая заключает первую и все последующие четные строки поэмы, состоящие из четырнадцати слогов.

İyirmi beş yaşlı Axundovun Puşkinin ölümünə cavabı olan "Şərq poeması" (1937) əlamətdar faktdır. Şərq ilk dəfə rus ədəbiyyatı xəzinəsinə belə dərin hörmət və səmimiyyətlə müraciət etdi, rus şairinə olan kədər ilk dəfə şərq bədii əsərin mövzusu oldu və iyirmi üç yaşlı Lermontovun eyni andı ilə bir vaxtda sevgi və mənəvi sədaqət andı kimi səsləndi...

Orijinal mətn  (rus.)  

«Восточная поэма» (1837), которой двадцатипятилетний Ахундов отозвался на смерть Пушкина, факт знаменательный. Впервые Восток обратился к сокровищнице русской литературы с таким глубоким пониманием и проникновением, впервые скорбь о русском поэте стала предметом восточного художественного произведения и прозвучала как клятва любви и духовной верности одновременно с такой же клятвой двадцатитрехлетнего Лермонтова…