Proto insan dili
Linqvistikada proto insan dili və ya birinci insan dili Yer üzündəki bütün dillərin əcdadı olan hipotetik proto-dildir. Dilin mənşəyinin unikal olması, bütün təbii dillərin (ehtimal ki, Orta Paleolitdə) bir mənbədən (monogenetik) formalaşdığı fərziyyəsinə əsaslanır. Bu konsepsiya hələ də mübahisəlidir və tarixi linqvistika tərəfindən təsdiqlənməmişdir.
Bu gün mövcud olan dillərin əcdadı olduğu iddia edilən bu dilin hipotetik Neandertal dilindən əvvəl olduğu iddia edilmir.
Bu konsepsiya üçün ümumi qəbul edilmiş termin yoxdur. Bu mövzunu öyrənən tədqiqatların əksəriyyəti haqqında danışdıqları dil üçün bir ad təklif etmirlər. Bəzən Proto-World (Proto dünya) və ya Proto-human (Proto insan) terminlərindən istifadə olunur. Merritt Ruhlen Proto-Sapiens terminindən istifadə etmişdir.
Dilin monogenetik mənşəyinə dair ilk ciddi və elmi tədqiqat Alfredo Trombettinin 1905-ci ildə nəşr olunan L'unità d'origine del linguaggio kitabı olmuşdur. Trombetti mümkün ümumi əcdadın yüz min ilə iki yüz min il əvvəl arasında danışıldığını təxmin edirdi.
Monogenezm insan növünün və dillərinin çox mənşəli (poligenezi) olması ideyasının populyar olduğu XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində, bir çox linqvistiklər tərəfindən rədd edilmişdir.
Monogenizmin ən tanınmış müdafiəçilərindən biri XX əsrin ortalarında işləmiş amerikalı linqvistik Morris Swadeshdir. O, dillər arasında mövcud olan dərin əlaqələri öyrənmək üçün iki üsul təklif etmişdir: leksik statistika (İngilis: lexicostatistics) və qlottoxronologiya.
Onların ardınca gələn monogenezmin tanınmış tərəfdarlarından Merritt Ruhlen, Con Benqtson və Harold Fleminqi göstərmək olar.
| cərgə | Proto insan dili | Azərbaycanca |
|---|---|---|
| 1 | **aja | ana |
| 2 | **bu(n)ka | diz; əymək |
| 3 | **bur | kül, toz |
| 4 | **čun(g)a | burun; iyi vermək |
| 5 | **kama | tutmaq |
| 6 | **kano | qol |
| 7 | **kati | sümük |
| 8 | **kolo | deşik |
| 9 | **kuan | it, köpək |
| 10 | **ku(n) | kim |
| 11 | **kuna | qadın |
| 12 | **mako | uşaq |
| 13 | **maliqa | döş, əmmək |
| 14 | **mana | əyləşmək |
| 15 | **mano | insan, adam |
| 16 | **mena | fikirləşmək |
| 17 | **mi(n) | nə |
| 18 | **pal | iki |
| 19 | **par | uçmaq |
| 20 | **poko | qol |
| 21 | **puti | vulva |
| 22 | **teku | qıç, ayaq |
| 23 | **tik | barmaq; bir |
| 24 | **tika | torpaq |
| 25 | **tsaku | qıç, ayaq |
| 26 | **tsuma | saç |
| 27 | **ʔaqwa | su |