XX əsrin 30-cu illərində Amerika müəllifləri üç dəfə Nobel mükafatına layiq görülmüşdülər. Üçüncü mükafatın sahibi qadın yazıçı Perl Komfort (Saydenstriker) Bak olmuşdu. O, Qərbi Virciniyada, missioner fəaliyyəti ilə məşğul olan amerikalı presvetrian din xadiminin ailəsində doğulmuşdu. Atası İncili yunancadan Çin dilinə tərcümə edən sərt, quru və qapalı adam idi. Anası isə ədəbiyyat və sənət bilicisi kimi tanınırdı. Perl üç aylıq olanda atasının missiya başçısı təyin edilməsi ilə əlaqədar ailə Çinin Jenjianq əyalətinə göndərilmişdi.

Nəticədə Perl Çin dilini doğma ingilis dilindən əvvəl öyrənmişdi. Kiçik yaşlarında özünü çinlilərdən qətiyyən fərqləndirmirdi. 1899-cu ildə Çindəki xristian missionerlərinə qarşı Bokser üsyanı başlayanda və imperatriçə "ağ adamları" edam etmək əmri verəndə Saydenstiker ailəsi çinli dostlarının yardımı ilə Şanxaya qaçmış, 1901-ci ildə isə San-Fransiskoya qayıtmışdı. Yalnız nisbi sakitlik yaranandan sonra yenidən geriyə dönə bilmişdilər.

Perl Bakın ilk təhsili ilə anası və Konfutsi rahibi məşğul olmuşdu. 15 yaşında onu Şanxaya, pansiona göndərmişdilər. 1910-cu ildə Perl ABŞ-yə qayıdıb Virciniya ştatındakı Randolf-Manson qadın kollecində psixoligiya üzrə təhsil almışdı. 1914-cü ildə o, artıq yenidən Çində idi və presvetrian missiyasında müəllimlik edirdi. 25 yaşı olanda Perl missiyada aqronom vəzifəsində çalışan Con Lossinq Baka ərə getmiş və Nobel laureatı kimi də ərinin soyadı ilə məşhurlaşmışdı.

Əvvəlcə kiçik Çin kəndlərindən birində yaşayan Bak ailəsi 1921-ci ildə Nankin şəhərinə göçmüşdü. Perl burada yerli kollecdə ingilis-amerikan ədəbiyyatından, əri isə kənd təsərrüfatı ixtisasından dərs deyirdilər.

Perl Bak yazmağa erkən başlamışdı. Yeniyetmə və gənclik dövrünün yazıları ingiliscə çıxan "Şanxay Merkuri" jurnalında çap olunmuşdu. 20-ci illərin əvvəllərində o, artıq özünün ilk romanı üzərində işləyir və ABŞ mətbuatı üçün Çin mövzusunda məqalələr yazırdı. Amerikada yaşadıqları dövrdə Perl Bak Kornell universitetindən humanitar elmlər üzrə magistr dərəcəsi almışdı. Yeganə qızları əqli cəhətdən qüsurlu olduğundan Jenis adlı yetim bir qızı övladlığa götürmüşdülər.

Bak ailəsi 1927-ci ildə yenidən Çinə qayıdanda burada vətəndaş müharibəsi tüğyan edirdi. Onların evləri dağıdılmış, özləri bir neçə gün labüd ölüm təhlükəsi altında yaşamışdılar. Perlin ilk romanının əlyazması həmişəlik məhv olmuşdu. Təhlükəsizlik məqsədi ilə amerikan missiyasının üzvlərini əvvəlcə Şanxaya, sonra isə Yaponiyaya köçürmüşdülər. Gəmidə ikən Perl Bak "Şərq küləyi, qərb küləyi" adlı ikinci romanını yazmağa başlamışdı. Ənənəvi məhəbbət mövzusundan bəhs edən əsər 1930-cu ildə ABŞ-də çap olundu.

Romandakı hadisələr XIX əsrin sonlarında, Çində cərəyan edirdi. Naşirlər əvvəlcə mövzunun amerikan oxucusunda maraq doğurmayacağını əsas gətirərək kitabın çapından boyun qaçırırdılar. Lakin ilk nəşr o qədər böyük uğur qazandı ki, eyni kitabı bir il ərzində üç dəfə çap etməli oldular. Bestsellerə çevrilən "Torpaq" romanı (1931) isə elə həmi il Pulitser mükafatı aldı. Perl Bak yaxşı bələd olduğu Çin mövzusunu davam etdirərək "Oğullar" (1932) və "Bölünmüş ev" (1935) adlı daha iki roman yazdı. Trilogiyada əski Çin ədəbi ənənələrindən də istifadə olunmuşdu.

Yaradıcılığının intensiv dövrü olan 30-cu illərdə Perl Bak "Ana" (1934), "Qovulma" (1936), "Vuruşan mələk" (1936), "Məğrur ürək" (1938) romanlarını da yazmışdı. İlk üç əsər daha çox avtobioqrafik səciyyə daşıyır, müəllifin uşaqlıq və gənclik həyatını işıqlandırırdı. Eyni dövrdə Perl Bak Çin klassik ədəbiyyatının diqqətəlayiq nümunəsini — iki cildlik "Şuy-xu-Xuan" romanını ingilis dilinə çevirib, "Bütün insanlar qardaşdır" adı altında ABŞ-də çap etdirmişdi.

1938-ci ildə Perl Bak Amerika qitəsində Nobel alan ilk qadın oldu. Mükafat ona "Çin kəndlilərinin həyatının çoxtərəfli, həqiqi epik təsvirinə və yaratdığı bioqrafik şedevrlərə" görə verilmişdi. İsveç Akademiyası Çin haqqında yazan amerikalı müəllifin əsərlərini xalqlar arasındakı dil və mədəniyyət maneələrini aradan qaldırdığına, insanların qarşılıqlı ünsiyyətinə yol açdığına və ümumbəşəri idealın təntənəsinə xidmət etdiyinə görə də yüksək qiymətləndirmişdi.

"Bu mükafat təkcə məni deyil, bütün amerikan yazıçılarını ruhlandıracaqdır. Bizim ölkədə qadının Nobel mükafatı almasının son dərəcə böyük önəmi var" – deyə Perl Bak cavab nitqində yaradıcılığına verilən yüksək qiymətə görə İsveç Akademiyasına, əsərlərinin qəhrəmanı kimi isə Çin insanlarına dərin təşəkkür və minnətdarlığını bildirmişdi.

Bir sıra laureatlar kimi Perl Bakın Nobel mükafatına layiq görülməsi də ədəbi dairələrdə birmənalı qarşılanmamışdı. Əleyhdarları onun istedadlı yazıçı olması faktını inkar etmirdilər. Lakin sentimentalizm və didaktika ünsürləri ilə zəngin yaradıcılığının əhəmiyyət və miqyas baxımından bu qədər yüksək qiymətə layiq görmürdülər. Belə düşünənlərin iradəsindən asılı olmayaraq Perl Bakı oxuyurdular, o isə yorulmaq bilmədən yazırdı. Yazıçı qadın təxminən 40 illik yaradıcılığı dövründə müxtəlif janrlarda 80-dən çox əsər çap etdirmişdi.

1933-cü ildə Perl Bak həmişəlik ABŞ-yə qayıtmışdı. 1935-ci ildə isə birinci ərindən ayrılıb naşiri Riçard Uolsla ailə qurmuşdu. Onlar Şərq-Qərb Assosasiyasının qurucuları və fəal üzvləri idilər. Xeyriyyəçilik işləri ilə məşğul olur, Asiya-Afrika mənşəli uşaqları övladlığa götürmək istəyənlərə yardım göstərirdilər. Özləri də bir neçə çinli uşağı övlad kimi ailələrinə qəbul etmişdilər.

Perl Bak bir sıra Amerika universitetlərinin fəxri doktoru idi. 1951-ci ildə isə Amerika Elm və İncəsənət Akademiyasının üzvü seçilmişdi.

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.