Pedaqoji fəaliyyət böyüməkdə olan nəslin tərbiyəsi ilə məşğul olan ictimai əhəmiyyətli peşəkar fəaliyyətdir. O, təhsil prosesi çərçivəsində baş verir və məktəbəqədər yaşlı uşaqların şəxsiyyətinin tərbiyəsi, inkişafı üçün münasib şəraitin yaradılmasına yönəldilmişdir. Pedaqoji fəaliyyət yalnız uşağa müəyyən bilik və bacarıq ehtiyatı vermək deyil, həm də ona mənimsənilmiş həyat təcrübəsindən istifadə etmək qabiliyyətini inkişaf etdirmək imkanı da verir. Çoxəsrlik tarixə malik olan pedaqoji terminologiya bir sıra elmlərin qarşılıqlı təsiri ilə inkişaf edərək zənginləşmiş və pedaqoji anlayışlar sistemini yaratmışdır. Pedaqogika varlığı anlayışlar formasında mənimsəyən elmdir. Pedaqogika anlayışlar vasitəsilə öz obyektinə, predmetinə aid olan hadisələri və prosesləri təsvir və izah edir, elmi ümumiləşdirmələr aparır. Hazırda pedaqogikanın əsas anlayışları aşağıdakılardır:

• Təlim
• Tərbiyə
• Təhsil
• İnkişaf
• Pedaqoji proses

Təlim ikitərəfli pedaqoji proses olduğundan öyrədənlə öyrənənlər arasında qarşılıqlı, məqsədyönlü, planlı, mütəşəkküil pedaqoji fəaliyyət mövcuddur. Təlim həm təhsilləndirici, həm tərbiyəedici, həm də inkişafetdirici vəzifələri kompleks həyata keçirir. Tərbiyə şüur və davranışın istənilən şəkilə salınması üçün yaşlı nəslin əldə etdiyi bilik, bacarıq və təcrübənin məqsədyönlü, planlı, ardıcıl olaraq yetişən gənc nəslə aşılanması və öyrədilməsidir. Tərbiyə – şəxsiyyətin məqsədyönlü, ardıcıl və sistemli olaraq formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi prosesidir. Tərbiyənin məqsədi: Mənəvi zənginliyi, əxlaqi saflığı, fiziki kamilliyi özündə ahəngdar surətdə birləşdirən hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət formalaşdırmaqdır. Təhsil isə təlim və tərbiyə prosesində meydana gələn nəticə və dəyərdir. Demək, təhsil, həm proses, həm nəticə, həm də dəyərdir. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunda yazılmışdır: "Təhsil – sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq, təcrübə və vərdişlərin mənimsənilməsi prosesi və onun nəticəsidir". Təhsil geniş anlayışdır. Onun bütün səviyyələri və sahələri – məktəbəqədər təhsil, ibtidai təhsil, orta təhsil, tam orta təhsil, orta ixtisas təhsili, peşə ixtisas təhsili, ali təhsil, magistr təhsili, doktorantura təhsili (səviyyələr), pedaqoji təhsil, tibbi təhsil, hərbi təhsil, dini təhsil, texniki təhsil, hüquqi təhsil, psixoloji təhsil (sahələr) təhsilin ümumi anlayışına daxildir. Pedaqoji proses məqsədyönlü təşkli edilmiş təhsilləndirici və inkişafetdirici istiqamətə yönəlmiş tərbiyə olunan və tərbiyə edənin qarşılıqlı fəaliyyətidir. Pedaqoji proses – təlim, tərbiyə, təhsil və inkişafın vəhdətidir. Tamlıq, ümumilik, vahidlik, dinamiklik pedaqoji prosesin səciyyəvi xüsusiyyətləridir.

Pedaqoji hazırlığın proqramları pedaqogika sahəsində fundamental bilikləri formalaşdırmalı, hər bir müəllim üçün vacib olan pedaqoji bacarıq və vərdişləri aşılamalıdır. Proqramlar pedaqoji təfəkkürü formalaşdırmalı, pedaqoji mədəniyyət və dünyagörüşü zənginləşdirməlidir. Proqramların standartlaşdırılması pedaqoji təhsilin effektivliyini ölçməyə imkan verməlidir. Dünyanın aparıcı ölkələrində pedaqoji təhsil proqramlarının standartları probleminə birmənalı yanaşma mövcud deyil. Təhsil sistemi inkişaf etmiş ölkələrdə müəllim hazırlayan ali məktəblərdə "Pedaqogika" elminə hansı səviyyədə yer verilir?

Albert Eynşteyn "Pedaqoqlar və pedaqogika" məktubunda yazırdı: "Onsuz da dünyada, xüsusilə də Amerika məktəblərində pedaqogika kifayət qədərdir". Kiçik araşdırmamız böyük fizikin sözlərini təsdiqləyir. Bu ölkədə 4–5 illik müəllim hazırlığı proqramının 1-ci və 2-ci ilində ümumtəhsil tsiklində riyaziyyatla yanaşı, humanitar fənlərin, iqtisadiyyat, fəlsəfə, ədəbiyyat, tarix, politologiya, sosiologiya və s. tədrisinə üstünlük verilir. Yuxarı kurslarda ümumi pedaqoji psixologiya, uşağın inkişaf psixologiyası, təhsilin əsasları, tərbiyənin fəlsəfəsi, pedaqogikanın tarixi, pedaqoji sosiologiya, müqayisəli pedaqogika, öyrətmək metodları, pedaqoji etika tədris olunur. Bu fənlər təhsil müddətinin 30–35 faizini təşkil edir. Amerikada pedaqoji təcrübəyə 4–5 həftə vaxt ayrılır.

ABŞ-də pedaqoji təhsilin özəyini 6 standart təşkil edir. Standartlar bu məqamları ehtiva edirlər: bilik, gələcək müəllimin bacarıqları, diaqnostika sistemi, monitorinq və qiymətləndirmə, pedaqoji təcrübə, təkmilləşmə, əməyin keyfiyyəti və müəllimlərin peşəkar inkişafı, idarəetmə və material resursları.

Bu ölkədə pedaqoji təhsilin zəif yeri nədən ibarətdir? Pedaqoji fakültələrin məzunları 2–3 il işlədikdən sonra məktəbi tərk edirlər. Onların peşələrinə maraqlarını artırmaq üçün layihələr həyata keçirilir. Tələbələr könüllülük əsasında praktik müəllim fəaliyyəti ilə məşğul olurlar.

"Amerika-2000" proqramında məktəb siyasətinin yeni strateji məqsədləri müəyyənləşdirildi. Yeni nəsil müəllim yetişdirmək qarşıya məqsəd qoyuldu. "Bir uşaq belə kənarda qalmamalıdır" prezident aktına görə, təkmilləşməsini təsdiqləməyən bir müəllimə belə məktəbdə yer olmamalıdır. Bu sənədin ortaya çıxmasından 4 il sonra vəziyyət istənilən kimi dəyişmədi. "Pedaqoji trest" Tədqiqat Mərkəzi aşkarladı ki, 24 faizə yaxın məktəb müəllimi pedaqoji fakültələrdə onlara keçilən dərsləri öyrənməyib.

2013-cü ildən bu ölkədə "Tətbiqi pedaqoji bakalavriat proqramı" tətbiq olunur. Proqrama yeni sosial reallığı əks etdirən kurs və mövzular daxil edilir. Müəllimlərin hazırlığı proqramına fəlsəfə, sosiologiya, antropologiya, etikadan kurslar daxil edilir. Müxtəlif tipli ali məktəblərdə pedaqoji təhsilin proqramlarında xüsusi özəllik mövcuddur. Universitetlərdə psixoloji-pedaqoji hazırlıqlarda əsas dayaq ümumi akademik biliklərin üzərinə düşür. Rusiyada pedaqoji təhsilin faktiki olaraq 3 növ standartı mövcuddur: ali məktəbin fəaliyyətinin standartı (məsələn, elmlər namizədləri və elmlər doktorlarının faizi), bütün ixtisaslar üçün eyni olan ümumtəhsil standartları və tələbələrin hər bir ixtisas üzrə kompetensiyalarının standartı. Pedaqoji praktika müəllim hazırlığının ənənəvi komponentidir. Rusiyanın tanınmış Moskva Dövlət Pedaqoji Universitetinə diqqət edək: ibtidai təhsil fakültəsində fasiləsiz pedaqoji təcrübə bütün il boyu davam edir.

Britaniya ali məktəblərində tədris fənləri bloklarda birləşirlər: peşəkar-pedaqoji, xüsusi, ümumtəhsil. Peşəkar-pedaqoji hazırlığa tədris müddətinin 50 faizi həsr olunur. Bu da özündə 3 komponenti saxlayır: pedaqoji-psixoloji fənlər tsikli, peşəkar kurslar, məktəblərdə pedaqoji təcrübə. Peşəkar-pedaqoji təhsilin özəyini inteqrativ kurslar təşkil edir ki, bu da aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: təhsilin prinsipləri, pedaqoji- psixologiya, sosial pedaqogika. Kurslara daxil olan mövzular bunlardır: pedaqogikanın fəlsəfəsi, psixologiya, pedaqoji sosiologiya, öyrətmə metodikası, pedaqogika tarixi, müqayisəli pedaqogika, məktəb gigiyenası, məktəbşünaslıq. Peşəkar kurslara həmçinin ümumi akademik fənlər daxil edilir: ingilis dili, riyaziyyat, coğrafiya, tarix və s. Onların sayı 8-i ötmür. İngiltərə universitetlərinin pedaqoji şöbələrində təcrübə 18–19 həftə müddətindədir. Bu, əsasən pedaqoji prosesin müşahidəsinə, bir neçə fənnin təcrübəli müəllimlər tərəfindən tədrisinə sərf olunur.

Bu ölkədə gələcəyin müəlliminin əxz edəcəyi proqramın məzmunu hansı fənni tədris etməsindən və dərs deyəcəyi ümumtəhsil müəssisəsinin tipindən asılıdır. Realnı məktəbin müəllimi olacaq tələbə pedaqoji elmlər də daxil olmaqla 3 il ərzində dərinləşdirilmiş formada 2 ixtisas predmetini və onların tədris metodikasını öyrənir. Gimnaziya müəllimini hazırlayan tədris planına ənənəvi fənlər daxildir: din, alman dili, tarix, riyaziyyat, təbiət elmləri, qədim və müasir dillər. Bu planı tamamlayan fənlər bunlardır: iqtisadiyyat, sosial elmlər, pedaqogika, psixologiya, tərbiyə nəzəriyyəsi. Almaniya pedaqoji ali məktəbləri üçün 80-dən çox standart işlənib. Bunlar 12 tematik qrupda komplektləşirlər: müəllim-şagird münasibətləri, ruhlandırıcı müşahidə, fənlərin və situasiyanın problemi, sosial davranış qaydalarının formalaşdırılması, tədris prosesini müşahidə etmək, tədris prosesi və öyrətmə metodlarının təşkili, nailiyyətlərin səviyyəsinin ölçülməsi və qiymətləndirilməsi, müxtəlif öyrətmə metodlarının tətbiqi, müəllimlər arasında əməkdaşlıq, məktəb və ictimaiyyət, özünütəşkilatlandırma və peşəkar inkişaf, fənnin öyrədilməsi metodikası.

Yapon müəllimlərinin hazırlıq proqramları pedaqoji və xüsusi tsikllərdən ibarətdir. Lakin ümumi cəhətlər də var. Pedaqoji kurs icbari və elektiv (latınca-"seçilmiş") təlimlərdən ibarətdir. Pedaqoji kursun standartı bu fənləri və fəaliyyəti ehtiva edir: 1)pedaqogikanın əsasları (öyrətmənin psixologiyası və inkişaf, təhsilin idarə olunması, öyrətmənin metodları və texniki vasitələri), 2)təlimin məzmunu və metodikası, 3)əxlaq tərbiyəsinin problemləri, 4)pedaqoji təhsilin icbari proqramlarından kənara çıxan maraq kursları (tərbiyənin fəlsəfəsi, pedaqogika tarixi, müqayisəli pedaqogika, sosial pedaqogika, məktəbşünaslıq), 5)məktəbin idarə olunması məsələləri, 6)pedaqoji təcrübə.

Ali təhsildən sonrakı pedaqoji təhsil peşə-ixtisas müəssisəsini bitirən və ali pedaqoji təhsil haqqında dövlət sənədi olan hər bir vətəndaşın təhsil səviyyəsinin və elmi dərəcəsinin yüksəldilməsini nəzərdə tutur və doktorantura vasitəsilə həyata keçirilir.

Müasir şəraitdə cəmiyyətin sosial-iqtisadi və elmi-texniki inkişafının əsas xüsusiyyəti istehsal fəaliyyətinin məzmununun və onun subyektləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin sürətlə dəyişməsindən ibarətdir. Öz növbəsində bu, insanın müəyyən qədər bilik və bacarıqlar alması istiqamətinə yönəlmiş təhsil növündən bir şəxsiyyət kimi, yaradıcı fəaliyyətin və davranışın subyekti kimi inkişaf etməsinə imkan verən təhsil növünə keçilməsini tələb edir. Yalnız şəxsiyyətə yönəlmiş təhsil insanın dinamik dəyişən ictimai və iqtisadi həyatın tələblərinə cavab verən bir şəxsiyyət kimi inkişaf etməsinə imkan yarada bilər.

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra bir çox sahələrdə olduğu kimi, təhsil sahəsində də köklü islahatlar aparılmış, cəmiyyətin yeni sifarişlərinin, ehtiyaclarının və tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə çoxlu sayda yeni tipli təhsil müəssisələri (liseylər, gimnaziyalar, kolleclər, seminariyalar, mərkəzlər, təhsil kompleksləri və s.) və təhsil formaları yaradılmışdır. Lakin pedaqoji təhsil üzrə mövcud olan strukturlar hələ də müasir standartlara uyğun qabiliyyətlərin formalaşdırılmasına deyil, əsasən biliyin verilməsinə istiqamətlənmişdir. Eyni zamanda, diplomdan sonrakı və əlavə təhsil də daxil olmaqla pedaqoji təhsil sisteminin müxtəlif strukturları arasında məzmunca və təşkilati baxımdan kifayət qədər qarşılıqlı əlaqələrin olmaması müəllimin, tərbiyəçinin və ümumiyyətlə, öyrədənin fasiləsiz olaraq bir şəxsiyyət kimi inkişaf etməsinə imkan vermir. YUNESKO-nun 35-ci sessiyasında təşkil edilmiş təhsil məsələlərinə dair xüsusi beynəlxalq konfransda qeyd edildiyi kimi, müasir şəraitdə müəllimə verilən birdəfəlik ilkin pedaqoji təhsil onun bütün həyatı boyu peşə fəaliyyətinə kifayət etmir və artıq pedaqoji təhsilə fasiləsiz bir proses kimi baxmaq lazımdır. Bir tərəfdən, bu, ümumi pedaqoji biliklərin daim yeniləşməsi və inkişaf etməsi, digər tərəfdən, pedaqoji sistemdə tez-tez baş verən dəyişikliklər və pedaqoji fəaliyyətin yaradıcı xarakterinin artması ilə əlaqədardır. Hazırda ilkin pedaqoji təhsil fasiləsiz müəllim hazırlığının yalnız bir fundamental mərhələsi kimi qəbul edilməli və müəllim hazırlığı müxtəlif üsullarla fasiləsiz olaraq davam etdirilməlidir. Ona görə də Azərbaycan Respublikasında müəllim hazırlığının və pedaqoji təhsilin fasiləsizlik prinsipləri baxımından inkişaf etdirilməsi üçün konseptual yanaşmaların kişlənilməsinə və fasiləsiz pedaqoji təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi üçün strateji fəaliyyət proqramının hazırlanmasına ehtiyac yaranmışdır.

Bu Konsepsiya və Strategiya sənədi respublikada növbəti 10–15 il ərzində fasiləsiz pedaqoji təhsil və müəllim hazırlığı tədbirlərini istiqamətləndirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sənədin əsas məzmunu fasiləsiz pedaqoji təhsil sisteminə daxil olan müəssisələrin sosial statusunun gücləndirilməsinə, uzun illər ərzində formalaşmış milli ənənələr və müasir beynəlxalq təcrübə əsasında pedaqoji təhsilin məzmununun və strukturunun yeniləşdirilməsinə, təlim və tərbiyənin vahidliyinin, sistemin dövlət, ictimai və şəxsi prioritetlərinin balanslaşdırılmasının təmin edilməsinə yönəlmişdir.

Konsepsiya və strategiya sənədi 5 hissədə n ibarətdir. Birinci hissədə Azərbaycan Respublikasında fasiləsiz pedaqoji təhsil və müəllim hazırlığının real vəziyyəti təsvir edilmiş və strateji fəaliyyət istiqamətləri (prioritet sahələr) müəyyən edilmişdir. İkinci hissədə fasiləsiz pedaqoji təhsil və müəllim hazırlığı Konsepsiyası verilmişdir. Üçüncü hissədə Konsepsiyanın reallaşdırılması üzrə strateji yanaşma və prioritet sahələr üzrə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlər öz əksini tapmışdır. Dördüncü hissədə Konsepsiya və Strategiya sənədinin və bu sənəd əsasında hazırlanmış Tədbirlər Planının həyata keçirilməsi nəticəsində əldə ediləcək nailiyyətlər qısa şəkildə təsvir edilmişdir. Beşinci hissədə 2006–2015-ci illər üçün fasiləsiz pedaqoji təhsil və müəllim hazırlığı üzrə Tədbirlər Planı verilmişdir.

• Pedaqogika
• Azərbaycanda təhsil